Re: � ni � dep Alayli -- Uyghur Latin Yeziqi

[ Show ]

Support VoyForums

[ Shrink ]

VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

01/ 3/25 08:19:29 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, [5], 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 08/17/01 16:56:24
Author: A.I.
Subject: Re: � ni � dep Alayli
In reply to: Abdireyim 's message, "� ni � dep Alayli" on 08/ 2/01 23:45:34

Abdireyim, yazghanliringiz nahayiti dawliliq boptu, k�p etrapliq oylapsiz. Bu mesile �tkendimu bir nechche q�tim otturigha qoyulghan, l�kin anche etiwar bilen qarimay qaptuq. Tilshunasliq nuqtisidin �lip �ytqanda, heqiqeten tiki heripi �ch�n <�> gha qarighanda <�> ni tallisaq muwapiqtek qilidu. Bu mesilini yene yahshiraq oylushup baqsaq bolghudek.
Siz digendek, gerche UKY toghrisidiki pikirler waqtinche �birliklik�ni buzup, �chataq� t�righandek k�r�nsimu, l�kin UKY ning kelg�sidiki muqimliqini oylighanda yenila belgilik ehmiyetke ige. Ilgirimu tekitlep �t�lgendek, kelg�si muqimliqni oylighnda waqtinche �ch�chilangghuluq�tin anche qorqup ketmisekmu bolghudek.
Menmu birliklikni buzidighan �buzghunchi� bolup qalmay dep k�p q�tim ��zemni tutuwaldim�, l�kin yene ichimge sighduralmay eytip tashlighim k�lidu. Ch�nki UKY hemmimizning menpe�etige we kelg�simizge baghlinishliq emesmu? Sozleshning �zimu �z menpe�etimizge k�ng�l b�lgenlik emesmu? Pikirning baldurraq chiqqini uning k�chikkinidin k�p yahshi. Eger UKY layihesi mukemmel bolsa, u tebi�iy yusunda herqandaq �buzuqchiliq�largha berdashliq birip, �chataqchilar�gha taqabil turalaydu, hechqandaq pikirdin qorqmaydu. Dimek qarshi pikirlerning otturigha ch�qishi UKY layihesining ilmiylikini �sinash�ta kem bolsa bolmaydu. Bu hil pikirler tehi UKY ning jemiyette omumlishishigha egiship k�piyishi m�mkin. Hazir hemmimiz pikir qilmay olturup, kelg�side chataq chiqsa kimdin k�r�miz? �zimizdin k�rmey amal yoqtu yene? Waqti kelgende h�chkim bu mes�uliyetni �stige elishni halimaydu. Shunga hemmimiz hazirdin bashlap UKY ishini �z ishimiz dep bilip uninggha mes�uliyetchanliq pozitsiyiside bolayli, Uninggha nisbeten teklip pikirler bolsa ilmiy dawliliri bilen s�zlep baqsaq yaman ish emes. Pikirler Abdireyimningkidek qanche baldur, qanche dawliliq bolsa shunche yahshi dep oylaymen.
M�ning aldinqi hette hazirqi UKY ni bir mezgil sinaqqa qoyayli diginimmu uning �chataqliri� ni bayqash �ch�n belgilik purset yaritish we helqning uninggha bolghan inkasini anglap b�qishni �mit qilghanliqimdin bolghan. L�kin hazir qayta oylap baqsam, siz digendek y�ziq ishi bashqa ishlargha ohshimaydiken. Uni y�ngi tikilgen kiyimge ohshash sinap k�yip b�qip qamlashmisa yene � yene �s�kimiz� disek nahayiti qamlashmaydiken. Uni imkanqeder qayta-qayta ��lchep� andin k�sip, �tikishi� tohtighandila andin biraqla �yaysaq� bolghidek. Nawada u y�yilip �k�lengsiz� nimige aylinip qalghanda (hudayim saqlisun) qayta s�kimiz disek ish bekla k�piyip k�tk�dek.
Hazirgha qeder Abdireyimningkidek yahshi tekliplermu k�p qoyuliwatidu, epsus bulargha qaytqan inkaslar bek asta boliwatidu. Menmu b�g�n yene azraq kotuldap beqishni toghra taptim, eger waqtinglar yar berse k�r�p baqarsiler.

1.-- bilen tiki herpliri tawush jehettinmu y�qin bilghachqa, bu ikkisige shekil jeehttinmu yeqinraq herp (H we H�) ni tallap, hazirqi UKY layihesidiki eng k�p qalaymiqanchiliq �lip k�liwatqan heripini UKY din �azat� qiliwiteyli dep pikirler otturigha qoyulghan idi, epsus bu �tilshunasliq qa�idisige uyghun emes� dep qarilip inkar qilindi. Abdireyimmu yuqarqi dep ishlitishning m�mkinchilikni nurghun emiliy pakitlar bilen ch�shend�rdi we bashqa milletlerningmu boghum ayrish belgisi (�) ni herp layihileshte ishlitiwatqanliqini misal kelt�rdi, l�kin bu yenila tilshunaslirimizni qayil qilalmidi. heripining nahayiti alahide herp ikenlikini, uning herhil tillardiki oqulushlirining herhil ikenlikini, kishilirimiz uni Henzuche pinyin�gha asasenla [ ∫ ] dep tawush qilishqa bekla adetlinip ketkenlikini hemmimiz bilimiz. Shunga ni UKY gha kirg�zgende qattiq �htiyat qilmisaq qalaymiqanchiliq elip kelidighanliqini, uni diki [ h ] tawushi ornida ishlitip kishilerning kallisida �qalaymiqanchiliq� peyda qilghiche, imkaniyet bolsa uni UKY din �azat� qiliwetip, Henzuche we bashqa chet�el tilidin kirgen s�zl�kler (mesilen, Xi�an, Xinjiang, Excite, x-y-z) de qollinishni oyliship baqsaq digendek mezmunlardimu s�zlep baqtuq. Lekin, bu pikirlermu inkassiz qaldi (belkim tilshunaslirimiz buninggha qayil bolmidi bolghay). ni , ni , ni dep ipadilisek yeziq aditimizge asaslan�ghanda nurghun qalaymiqanchiliqlarni elip kelmeydu digili bolmaydu. , , digenlerni eger En�glizche ipadileshke toghra kelse, �Choghluq� ependi ilgiri tektlep �tkendek � ni dep yazayli� digendek alahide imla qa�idilirini kirg�z�shke mejbur bolimiz. Eger n�wette �bir tawushqa birdin herp� digen pirinsip qattiq tekitlenmigen bolsa (epsus bu qa�idimu alliqachan heripide buzulup ketti), heripini UKY elipbesidin chiqiriwetipla nurghun awarichiliqtin qutularkenmiz. Men�ghu shehsen bilen s�zl�kidiki heripini ohshashla depla perqlend�rmey oshash ipadilewerish tereptari idim (silerningche mushundaq ipadilisek uqumda qanchilik qalaymiqanchiliq kelt�r�p chiqira? ) Eger tilshunaslirimiz bu ikki herpni zadi perqlend�rmisek bolmaytti dise, undaqta bashni aghritidighan heripini kirg�z�p ularni perqlend�rgiche, bu ikkisige shekildash herp t�z�p we dep ipadilisekla bolmidimu? (Tilimizda tiki ning chastotisi diki din yuqurighu deymen). Men hazirqi UKY toghrisida dostlirimning pikrige qarap baqtim, ularning eng iddiyisidin �tmigini yenila ning hazirqi ishlitilishi iken. Shunga bu jayda toghrisida yene azraq kotuldashni muwapiq k�rd�m, toghra ch�shinersiler.

2.--Imla qa�idisi heqqide aldinqi maqalemde alliqachan tohtilip �tken idim, bu yerde yene azraq kotuldughum kilip qaldi. �z tilimizdiki yaki chet�el tilliridiki herhil has isimlar, turaqliq ibariler, yer-jay we adem isimlirini n�wette �lan qilin�ghan UKY bilen ipadiligende zadi qaysi pirinsiplargha emel qilsaq bolar? Bumu bashni aghritidighan murekkep mesile iken. Bu mesilini hel qilish �ch�n yene bir q�tim UKY layihesi �ch�n bash qaturghandek bash qaturmisaq bolmaydighan ohshaydu. �Choghluq� ependimu �tkende bu toghrisida �z teklipini otturigha qoyup k�pchilikni muhakimige �ndigen idi, l�kin u chaqda UKY layihisining �tikishi� t�hi tohtimighachqa, bu toghriliq k�p bes-munazire qozghalmidi. Dimisimu y�ziq layihesi �niq bikitilmey turup uning imla qaidiliri toghriliq qandaqmu s�z achqili bolsun! L�kin hazirqi UKY layihesi qandaqla bolmisun bir �baldaq�qa k�lip tohtidi, emdi biz uning mukemmel bir layihe bolghan yaki bolmighanliqini, yene bir(?) baldaq �rlitishke bolidighan yaki bolmaydighanliqini herhil nuqtilarni chiqish nuqtisi qilip olturup tehlil qilip k�r�p baqimiz. Uni �z tilimiz muhitida analiz qilghandin sirt yene chet�el tilli muhiti, tashqi uchur dunyasigha baghlap turup k�z�t�p baqimiz. Uning bilen helqarada omumlashqan turaqliq isim we ibarilerni k�p shekil �zg�r�shsizla ongushluq ipadiligili bolamdu - yoq? Eksiche bolghanda, �z tilimizdiki turaqliq ibare, yer-jay, adem isimlirini hazirqi UKY bilen ipadiligende helqaraliq sehnide �uqushmasliq� peyda qilamdu yoq? Eger hazirqi UKY layihesi yuqarqi nuqtilarda bizge artuqche �awarichiliq� terip berse, bunimu yene qayta UKY layihiside eks ett�rmisek bolmas. Ch�nki internetning omumlishishigha egiship, UKY ning bashqa tillar bilen bolghan �bardi-keldisi� k�piyip baridu, uning �stige �islahat, ishikni echiwitish� siyasitining t�rtkiside bizning tashqi dunya bilen bolghan uchrishishimiz tehimu k�piyip berishi m�mkin. T�wendikisi bu toghrisiki bezi konkiritniy qarashlardin ibaret bolup, waqtingiz yar berse k�r�p beqarsiz:

1)--Tilimizde qolliniliwatqan we y�ngidin qobulliniwatqan herhil has isimlar, turaqliq ibariler, yer - jay we adem isimlirini ikki t�rk�mge b�l�p turup tehlil qilip baqayli: Birinchi t�ri �z tilimizda ezeldin bar bolghan yaki chet�el tilidin alliqachan �zl�sh�p adetlinip ketken ibariler; yene biri chet�el tilidin kirgen we kiriwatqan ibariler. Bu ikkisining tilimizda tutqan orni we haraktiri ohshash bolmighachqa, ularni ipadileshtiki qa�ide pirinsiplarni bikitishtimu ayrip turup qarisaq bolghudek, mesile:
�-- Birinchi t�rk�mge misal �lip �ytsaq: Mehmut Qeshqeri, Abduxaliq Uyghur, Abdurehim �tk�r, �r�mchi, Yerkent, Xoten, Tengritagh, Amerika, Meksika, Yaponiye, En�gliz, XJTV, BDT ��.Buhil t�rdiki isim we ibarilarni UKY da ipadiligende, Uyghur tilidiki adetlinishni asas qilip, �qolayliq bolsa, adetlinip qalghan atalghulargha ilajibar �zgertish kirg�zmeslik� pirinsipigha asasen kona y�ziqtiki sheklige hormet qilip ipadilisek boliwerg�dek. Eger bundaq qilmay ularni UKY da �zgertip ipadilisek, adetlen�gen shekli (yeni kona y�ziqta ipadilen�gen shekli) bilen UKY tiki shekli otturisida qalaymiqanchiliq k�lip chiqidu. Mesilen, �Meksika� ni �Mexico�, �Amerika� ni �America�, �En�gliz� ni �English�, �XJTV� ni �ShJTV� dep ipadilisek k�n�p ketken ipadilesh aditimizge hilap bolup, uqum birlikide qalaymiqanchiliq elip kelidu. Bu jayda shuni bayqiyalaymizki, yuqarqi �adetke h�rmet qilish� pirinsipigha asasen bezi atalghularni ipadilisek, hazirqi UKY diki heripining bizge �kashila� bolidu. Mesilen, pasportimizgha �Halmurat �mer> dep yazghuzmaqchi bolsaq, hazirqi UKY layihesi boyiche , En�glizche dep ikki hil ohshimighan shekilde (Xx=Hh, Ee=Aa) yezishimizgha toghra kelidu (En�glizche isimlarda <��><��> larni �zpeti eliwersekmu boliweremtiki deymen, mening bilishimche Nemislar we bezi chet�elliklerning Englizche isimliridimu <��><��>ge ohshash umlautliq herpler qolliniliweridiken). Yuqarqi awarichiliq del hazirqi UKY diki heripining [ h ] dep ishlitilishidin kelip chiqqan (bu jayda heripini bezi ehwallarda dep yezishimizgha toghra kelsimu, biraq eslidiki shekli boyiche yeziwersekmu chong qalaymiqanchiliq kelt�r�p chiqarmasliqi m�mkin, mesilen, �Halmurat Hoten� dep bilen ipadilewergen�ge ohshash , eger qet�i bolmisa ularning En�glizche sheklini Ee=Aa pirinsipigh asasen ayrim ipadilermiz). Shunga hazirqi UKY layihisidiki ni dep eliwirish yaki uni dep perqlend�r�p ipadilesh (�H�almurat H�oten� digendek) ni oylushup baqsaq.
�--Ikkinchi t�rk�mge misal �lip �ytsaq: �Bill Clinton�, �Ding Xiao-ping�, �Xi�an�, �Xinjiang�, �Microsoft�, �Windows�, �Macintosh�, �media�, �VCD�, �Yahoo�, �Excite�, �e-mail�, �font��digen�ge ohshash cht�el tilidin kirgen we kiriwatqan turaqliq isim we ibariler k�zde tutilidu. Bu atalghularni ipadiligende bolsa birinchi t�rk�mdiki atalghulardin perqliq halda, helq�araliq omumlashqan adetke h�rmet qilish pirinsipigha asasen qobul qilsaq. Ch�nki bu isimlar helq�arada ortaq ishlitilidu, beziliri qanunluq tezimlitilghan towar marka isimliri bolup, tilimizgha asasen halighanche �zgertiwerishimizge muwapiq kelmeydu. Ulargha k�p �zgertish kirg�ziwetsek, uqum birlikide qalaymiqanchiliq kelip chiqipla qalmastin, belki UKY ni helqaraliq sorundin bekla �chetnitip�, �yetim� qaldurup qoyimiz. Bu toghriliq aldinqi maqalidimu tekitlep �tken idim, yeni hazir helq�araliq eqimda bu hil chet tildin kirgen s�zl�klerni ipadiligende imkanqeder esli sheklige h�rmet qilish pirinsip qolliniliwatidu. Aldi bilen henzuchidiki turaqliq isimliklerdin �Ding Xiao-ping� digen adem isimlikini misal elip eytsaq, Amerikiliqlar �ch�n �Ding Xiao-ping� digen isimni toghra oqushning qanchilik qeyin ikenlikini belkim silermu hes qilalishinglar m�mkin, lekin ular mushundaq alahide isimlarni ��z yeziq shekli bolghan En�glizchidin ayrip turup qarash� we uqum birlkini saqlash �ch�n �imkanqeder esli sheklige h�rmet qilish� pirinsipigha asasen �eghizigha anche kelmisimu� esli shekli boyiche ishlitiwatidu. Eger ularmu d�letler we milletler otturisidiki bezi siyasiy ihtilap we k�z-qarashlarni bu jayda k�t�r�p chiqqan bolsa hergiz undaq �japa� tartmaytti. Yuqarqi misalni kelt�rsem meni �hejep bir nimiken�, �akilirigha hejep k�ng�l b�l�p ketipat!!!???� dep hata ch�sh�n�p qalmanglar, bu peqet bir addi misal, oylap qoymisaq amal yoq emiliy misal. Dimisimu ilmiy munazirilerde �zimizni siyasiy, milliy mesililerdin imkanqeder yiraq tutup, ilmiy yusunda muhakime elip barmisaq mesililerni tehimu qalaymiqanlashturup, tuyuq yolgha kirip qalimiz, patqaqqa petip qalimiz. Gipimizge kelsek, shundaq qilip helqaraliq adetke asaslan�ghanda, �Bill Clinton� ni �Bil Klinton� yaki �Bil Clinton�, �Ding Xiao-ping�ni �Ding Shawping� yaki �Ding Shiawping�, �Xi�an� ni �Shi�en�, �Xinjiang�ni �Shinjang�, �Microsoft�ni �Mikrosoft�, �Windows�ni �Windos�, �Macintosh�ni �Makintosh�, �VCD�ni �VSD�, �Yahoo�ni �Yahu�, �Excite�ni �Eksite��.dep ipadilisek choqum uqum birlikide qalaymiqanchiliq elip kelishi m�mkin. Shunga menisini terjime qilip kirg�zgidek atalghular bolsa terjime qilip ekirsek, bolmisa chong chataq chiqmaydighan ehwallarda helq�araliq omumlashqan qa�idige boysunup, shu milletning ipadilishige h�rmet qilsaq digen �mittimen. Bu jaydimu heripini UKY gha resmiy herp s�pitide kirg�zmey, yuqarqidek �Ding Xiao-ping, Xi�an, Xinjiang, Excite� digendek chet tildin kirgen atalghular qaldurup qoysaq nurghun awarichiliqlardin qutulidighandek qilimiz.

�--Undin bashqa yene �ch� heripi arqa-arqidin kelgende �cch� dep ipadilisek (mesilen, �achchiq�ni �acchiq� ) oqushqa qolayliq elip kelidighandek qilidu; Yene s�zl�klirimizdiki ��.sh�., �.gh�.., �..ng�..� boghumliri bilen ular ayrip oqulidighan ��s�h�, �.g�h�., �.n�g��boghumlirini yazghanda <�> belgisi bilen eniq perqlend�r�p yezishqa diqqet qilsaq (mesilen, �asaslan�ghanda� digen�ge ohshash); Henzularning isimlikini ipadiligende bezi uzun isimlarni boghumlirini eniq ayrip oqush qeyin bolghachqa, siziqche qoyup boghumlirini perqlend�rsek (mesilen, �Ding Xiaoping�ni �Ding Xiao-ping� dep yezish), wahakazalar. Bashqa teklipler bolsa yene meslihetlishermiz. Bu qetim bek k�p yezip k�pchilikning k�p waqtini elip saldim, qaldisini k�pchilik bilen yene pikir almashturushqa purset chiqar digen �mittimen.

(Yuqarqilar peqet peqirning shehsiy k�zqarashlirighila wekillil qilidu, hechqandaq shehske qaritilghan emes, UKY birlikini buzush muddi�ayim qet�i yoq.)

Ahirghiche zirikmey oqughiningizgha k�p rehmet.

Bu maqalini A.I. saet 2001-08-03.17:29:27 de tehrirligen!

Alim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums^(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.