Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your
contribution is not tax-deductible.)
PayPal Acct: 
Feedback: 
Donate to VoyForums (PayPal):
| 01/ 3/25 08:11:45 | [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, [5], 6, 7, 8, 9, 10 ] |
Biz BURUN TOGHRA QILGHAN gëplirimizde turush
aditi yitildüreyli. Kishilerni qaymuqturmayli.
Shu iniq bolushi kerek mening deydighan gepim men kishilerni qaymuqturmidim undaq qilishnimu halimaymen. Belkim bu jumle men
burun ë ni quwetlishimge, emdilikte
ë gha qarshi turushumgha qaritilghan
bolushi mumkin. Shu iniq bolushi kerek, kishilerning shey'ilerge bolghan tonushi bashlinishtinla mukemmel bolmaydu eksiche izdengenseri tonush eshishi mumkin yaki bolmisa bezi seweplerdin tupeylidin toghra
koz qarashni tashlap hata koz qarashta mengip qelishi mumkin. Lekin men ë gha kelgende del aldinqi halette boldum yeni desliwide uni toghra dep tonup qalghan, ë ning mahiyitigha yetkensiri we ë ning bashqa sozuq tawushlar bilen
bolghan munasiwitini tonughansiri ë
ni é dep elishning zorurligini kundin
kunge hes qildim. Men bu yerde kishilerni aydinglashturushqa tirishiwatqan kishi, hergizmu qaymuhturghum yoq.
Bu yerde tilshunasliq qa'idisigimu uyghun, güzellikmu közde tutulghan ikki xil yol bar.
(1)Üü, Öö, Ëë;(2)
Úú, Óó, Éé. Bu ikkisini arlashturuwetsek qandaq bolidu? Güzellikkimu ehmiyet bergenning nime ziyini bar?
Guzellikni oynushushning hatalighi yoq, lekin qandaq sharaitta oylushush
intayin muhim kesi-kelmes mejburi oylashsaq hataliq chiqidu.
Siz eytqan ikki yolning hemmisila muapiq emes. Chunki ikkisila sozuq
atawushlarning harektiri mujumelliship ketten, biz del bu
mujumellikni tugutush uchun Üü, Öö,Éé dep yazayli dewatimiz bundaq bolghan chaghda til-aldi sozuq tawushÜü, Ööwe til-keyni sozuq tawush Éé bir biridin iniq ayrilip turidu bolmisa mujimellik chiqidu. Úú,
Óó, Éé ghanisbeten soz qilsaq, bular
yenila aldinqidekla ohshashla mujumellikni kelturup chiqidu, undin bashqa Úú,Óó larning API da oqulushi Ü,Ö gha oxshash bolishi natayin yene kelip Ü
Ö herpliri bizning burun ishletken
Uyghur Yengi Yeziqi(UYY) da bar herpler(ö
sel oxshimisimu), biz choqum ozimizning en'enisige warisliq qilish yuzisidin bolsimu Ü,Ölarni saqlap qelishimiz kerek( amallar yoqlighidin,biz "x" ,"q" larni bashqa tawushta oqushqatirishiwatimiz, biz kon'gen oqulushlirigha warisliq qilalmiduq).
Yuqarqilardin bashqa ë bolsa bir ikkilemchi(pai-xing) herp, uning aldinqi shekli é bar sharaitta é ni ishletmisek, huddii turup i ni ishletmey, ï ni ishletkenge barawer.
Qiyas qilip baqili: Biz latin herplirige bolghan tonushimiz yoq
shara'itta elipbe tuzmekchi bolduq deyli hem asassi jehettin lahiye tuzulup
chiqti deyluq. Emdiki mesile "ilyar" diki
i ni tuzmekchi. Bizning aldimiz
da tallash bar yeni iyakiï, qaysisini tallsh kerek? Eger i
turup, i ni ishletmey ïni tallisaq nahayiti hamaqetlik ish bolidughu deymen dostlar. Undaq emesmu-ye?
Ikkilemchi herpler bolghan ë
we ï bolsa latin herpide(Fransuzchida)herp bolushidin sirt ularning boghum ayrish rolimu bar. Mesilen:
Citroën (citro'én), Noël(no'él), naïf(na'if),Israïl(Isra'il)............
Latinchida tilshunaslar ë, ï larni korupla bular boghum ayrilidighanda kelidighan kerpler dep chushunidu. Shuning uchun biz amal bar sharaitta astida shu herplerning esli shehlini Uyghur herpi qilip tallishimiz,hergizmu herp bolushtin sirt ozige imla qa'idisini yuq qiliwalghan herplerni Uyghur elipbesidiki herpler qilmaslighimiz kerek, bolmisa bashqilar bizning tallishimizgha qarap tilshunaslirimizni meshire qilidu.
Mundaqche qilip eytqanda, eger Üü, Öö,Éé dep alsaq yëziqimiz tire almashturush opratsiyesi qilmighan qara tenlik Michal Jackson
gha, Üü, Öö, Ëë
dep alsaq hazirqi "Aq tenlik" Michal Jackson gha oxshaydu. Uning muwapiqiyet qazinishidiki seweb ellbette uning
awasining yaxshi, talantining yuquriy bolghanliqidinla emes.(Belkin bu anche yaxshi oxshitush bolmighandu)
Huddi siz eytqandek bu yaxshi oxshutush bolmaptu. Biz bu yerde del
qamlashmighan ishning hasil bolishining aldini elish uchun Üü,Öö,
Éé dep alayluq dewatimiz.
Menmu neqil kelturup baqay, lekin "aq tenliq" "qara tenliq" dep yurmey
undaq bolsa erqi mesile bolup qalidighandek qilidu. Uch qiz bar deyli, ikkisi qara kozluk, biri kokkuz. Towendikidek oxshutushlar bar:
adem------------herp
qara koz----------til-aldi
kok koz----------til-keyni
Til-aldi yaki til-keyni sozuq tawushidin qeti nezer Üü,
Öö, Éé bularning hemmisi herpler . Yuqarqi
qizlar qara koz yaki kokkuz bolushidin qeti nezer ularning hemmisi ademler shundaqqu?
Qara koz qiz ozlirining qunduzdek qara kozliri bilen ozgiche guzel iken,
kok koz qiz bolsa dengizdek kozi bilen ozgiche uz iken. Lekin
bir kishi chiqip ulargha qarap, -Yaq! Bolmamptu, (insanperwerlikke hilap halda)kokkoz qiz qara kozluk qizlardek kozliri choqum qara bolushi kerek dep kok koz qizning kozini qara qilmaqchi boluptu,u kishining neziride kishilerning kozi qara yaki bir qeliptila bolsa guzel bolghidek. Shuning bilen kok koz qizning kozige qara "contact lens"(Yin Xing Yan Jing) taqap sunhi halda qara kozge aylandurup qoyuptu.
Huddi yuqarqi neqildek. Biz "guzellik" uchunla é bilen ö,ülarning ikki hil tiptiki herpler ikenligini oylimay tilshunasliqqa hilap we mejburi halda é(til-keyni,kokoz qizni) ni ö,ü(til-aldi,
qara koz)lar bilen oxshatmaqchi(qara koz qilmaqchi) boliwatimiz yeni ë( shunhi qara koz). Bu qilmish tilshunasliqmu/insanperwerlikmu?
Gerche é oqulushi jehettin ë bilen
oxshashsimu, lëkin xetning güzellikige heqiqeten tesir yetküzidu.
Bu mesilini ataqliq tilshunas, profisur Muhebbet
qasimmu 5-qëtimliq yighinda otturgha qoyghan.
Bu yerde guzellik asasi mesile emes. Muhim mesile: til-aldi we til keyni
sozuq tawushlarni bir biri bilen oxshash qilip qoymasliq.
Biz birdem tilshunasliq qa'idisi boyiche ë
ni alaydi dep 20 kündi këyin yene bashqa bir tilshunasliq qa'idisi boyiche é ni alayli dësek
kishilerni koldurlatqan bolup qalmamduq? Bu yerde
qaysinglar heqiqiy tilshunas?(elwette menmu emes lëkin men yenila tilshunaslarning pikirige hörmet qilimen)
Tordashlar biz amal bar ishlarni aydinglashturushqa tirishiwatimiz,
deslepte tonush jehette yeterlik bolmasliq sewebidin bezi koz
qarashlarni otturigha qoyghan bolsam emdilikte, ëning mahiyitini toghra molcherleshke shundaqla ozemni be bashqilarni aydinglashturushqa tirishiwatimen, kishi hataliqni tonup yetkendila andin ilgirlesh bolidu.
Tilshunas Muhebbet Qasimmu é gha qarighanda
ë ning heqiqeten yaxshiliqini körsetken. gerche her ikkisi tilshunasliq qa'idige chushsimu(Abdurehim ependining maqalisini körüng),
Warisjan ikkisila ayrim ayrim halda tilshunasliqqa chushkini bilen,
ë bolsa emiliyette kokkoz turup qara
boliwelip(ö,ü), kishilerge
hata uchur berip qoyidiken.(til-keyni turup til aldi sozuq tawushning qalpighini kiyinguzup kishilerge hata uqur bergini nimisi)
ë ning bir artuqchiliqi bar, u bolsimu ë
xetning güzellikini saqlaydu.
Emiliyette bu artuqchiliq ziyanliq, herplerge mujumellik ekilidu.(seweplirini hejep kop sozlidim)
Mirsultan ependimu é ni toluq qollap ketmigen,meslehetlisheyli, men bir ademning ëytqini toghra bolmas dëgen.
Toluq bolmisimu meslihet berip qollaptighu? Dimek, Mirsultan aka ëni é dep elish niyiti bar digen
soz. Bu bolsa bir ilmi tallash.
Eger ë ni é dep alayli, kirgüzüshke asan disek. Yene 20 kundin këyin yene beziler chiqip, "ÚúÓó ni kirgüzush asan uning üstige é bilenbirdeklikke ige..." dëse ularnimu özgertemduq?
Bu yerdiki kirguzush asan bolush diyish
é ning qoshumche bir alahidiligi, bu hergizmu ëni é dep alayli diyishtiki asasliq sewep emes. é
gha nisbeten asan kirguzush qoshumche ish, chunki é bolsa nahayiti az uchraydighan herp. Undaq iken ë ning kirguzush mesilisi mesile emes(on kunupka bilen chiqsimu meyli idi)
Ozgertishtiki assasliq sewep, til-aldi we til-keyni sozuq tawushlar
bir biri bilen perqliq bolush kerek, mujumellik bolmasliq. Yene bir
sewep ë dek ikkilemchi herpni ishletmesliktur. U huddi i ni ishletmey uning ornigha ï ni ishletkenge barawer.
Biz bu yerde "birdeklikke ige" bolushqa
qarshi turuwatsaq nime uchun kishiler 20 kundin keyin kishiler "ÚúÓó
" mu é ge oxshash
bolush kerek dep chiqqudek? Bundaq bolsa yene oxshashla til-aldi we
til-keyni sozuq tawushlarda Ö,Ü,Ë
dek mujumellik chiqmamdu? Uning ustige kimmu ÚúÓó
larning API da "ö,ü" dek oxshash oqulidu dep eytalaydu?
Emdi é gha kelsek, u ö,ü lar
bilen bir qatarda turalmaydu. U ú,ó lar bilen bir a'ilige
tewe.
Biz ë ning é ge qarighanda bir artuqchiliqi(öü lar bilen bir a'ilide bolushtek güzelliki) barliqini körüshimiz kërek.
Men del é ning ö,ülar bilen bir qatarda turmasliqni tekitlewatimen. Bir qatarda tursa eksiche chushenchide mujumellik chiqidu.
Nawada "éyiq" tiki é bolsa ö, ü lardek til-aldi sozuq tawush bolghan bolsa yeni é,ö,ü larning hemmisi til-aldi sozuq tawush bolghan bolsa, biz choqum é ni ë
dep elinsa taza bap idi, epsuslinarlighi ébilen ö,ü lar bolsa oxshimighan ikki a'ilidiki herpler, shuning uchun
ular perqliq bolush kerek.
Shuni iniqlash zorur ikenki ö,ü
bilen e(eyiq) pikirler kop bolghan herpler bolghachqa daim ular bir qatarda tizilip qaldi(huddi neqildiki
tiziqliq uch qizdek), shuning bilen kishiler
e(eyiq) az bolghandin keyin az sanliq kop
sanliqqa boy sunsun dep guzellik uchun(bir kokkoz
ikki qara kozge oxshash bolsun dep), aldinqi
ikki herp bilen ahirqi bir herpning harektir jehette qanchiliq yiraqlighigha qarimay e(eyiq)ni ë dep eliwatimiz yeni ö,ü,ë.
Emiliyette yuqarqidek sozligendek ularning orunliri bir biridin helilam
yiraq(a,e,é,i,o,ö,u,ü) biz
ugengende (hazir UKY bilen yazghanda) ularning orunliri towendikidek idi:
a, e
é, i
o,ö
u,ü
Towendikidek til-keyni sozuq tawushlarning ichide til-aldi sozuq tawushlargha oxshaydighan herpning bolghini nimisi?!
a,e
ë,i
o,ö
u,ü
Shuninglashqa mujumellik bolmasliq uchun biz herp tallighanda herplerni
putun bir gewde boyiche oylushishimiz, pikir yurgushimiz hergizmu mesile bolup qelish wejidin mejburi halda gurupilinip qalghan(ö,ü,e(eyiq))
herplerni shu herpning harektirige hilap halda
koprek bolghan herplerge oxshutush uchun halighanche doppa kiyguzmesligimiz
kerek. Oylap baqayli, nawada ö,ü,i
lar mesile bolup qalghan bolsa biz i ni ö,ü
largha oxshutush we guzel bolush uchun
i ni ï dep elishni
tekitlemduq?! Bumu ilmiliqmu?
Hulase: Ë ni É
dep alayli, bundaq qilsaq sozuq tawushlar ara mujumellik chiqmaydu. Aldinqi shekli bolghan é bar sharaitta uning ikkilemchi bolghan shekli ëni ishletmeyli.
Abdireyim
[
Next Thread |
Previous Thread |
Next Message |
Previous Message
]
|
Forum timezone: GMT+2 VF Version: 3.00b, ConfDB: Before posting please read our privacy policy. VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems. Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved. |