UIY diki "Hh" toghurluq -- Uyghur Latin Yeziqi

[ Show ]

Support VoyForums

[ Shrink ]

VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/21/24 16:41:47 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, [8], 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 22:20:14
Author: Abdireyim
Subject: UIY diki "Hh" toghurluq

From: Date: Tue Dec 26, 2000 9:17 am
Subject: UIY diki "Hh" toghurluq

"Western Europe(ISO) bilen encoding qiling. Eger siz korixke qiynalsingiz, bu hetning ahirida towendiki hetning umlautsiz yezilghan nusqisini koreleysiz.

H,�rmetlik Tordaxlar:
B�g�n men bir pilanni otturigha qoymaqcimen.
UIY bolsa UKY gha qarighanda ilmi y�ziq. Uningdiki bir mesilini h,el qilsaqla uni UKY qilghili bolidu.
K�p kixiler "Bir tawuxqa bir herp" digen k�z qaraxtin �zini qutulduramwatidu. Eger biz "h" ni qox yazsaq yaki baxqa bir amal t�pip "h"(het) biken"h,"(h,�rmet) ayrisaq bu coqum h,el bolidighan ix.

"H h" h,erpliri bolsa sozuq tawuxlargha qarighanda ance k�p ucirap k�tidighan h,erp emes.
Meningce bolghanda uni biz UYY(1960-1984) gha oxitip yazsaqmu bolidu, yeni putigha ilmek qoyup.

"H, h," .
Eger biz "h"(hoja) bilen "h"(h,ormet) ayrip yazmaqci bolsaq we xuning bilen teng Henzuce pinyin bilen toqunux bolmisun(yeni UKY din "x"(xoraz) ni azat qilip, �zimizning burundin k�n�p ketken "x"(xam) ni dawamliq qollunux) disek, ikki hil yol bar:
1. qox herp t�z�x
2. yengidin h,erp t�z�x.
Eger qox h,erp t�zsek y�ziqimizda qox h,erpler tehimu k�p�y�p k�tidu. Y�ngidin h,erp yasisaq tehimu bolmaydu c�nki biz barliq programilarni qaytidin yezixqa toghra kelidu. Xuning �c�n men "h," ni bu xekilde y�zixni murajet qilmaqcimen oyluxup baqsanglar. Bu xekil hetning g�zelligigimu ance tesir yetk�zmeydighandek qilidu. Bu hil xekilni qobul qilalighuciligimiz bar, c�nki u UYY diki "h," gha ohax. Burun yengi yeziq �gengenlerge ance ghelite tuyulup ketmeydu. Yene bir yahxi teripi, "h,"(h�rmet) bolsa, sozuq tawuxlargha qarighanda k�p ucirap ketmeydighan h,erp.

Eger "h" h,erpni qox h,erp bilen ipadilisek yeni "hk, hh" yaki "," bilen ipadilisek(yeni "h,"). Ikkilisining(herp bilen pex ning) komputediki igenleydighan orni ohxax. "," bolsa huddi biz bezi boghum ayrilidighan s�zlerni (ma'arip) yazghangha ixlitilidighan belgige ohxax bir belge, lekin u bolsa "h"(hoja) bilen "h"(h,�rmet) ni ayrip oqutuxning belgisi dep qoxumce iniqlima bersek bolidu.

Men attach qilghan file.jpg bolsa �zgertilgen UYK elipbe.
UKY t�wendikidek �zg�r�xler berildi. Bu nusqa elwette UIY, peqetla "'h" ayrildi , "�" bolsa "�" �zgertildi(� we � bilen maslaxturux.)
Oyluxup baqsanglar.
� (aqil) ------> e(eqil)
e(eyiq) ------> �(�yiq)
ch(chay)------> c(cay)
sh(sham)------> x(xam)
zh(zhanir) ------> zj(zjanir) bu h,erpni yene oylaxsaq bolidu.
x(xoraz) -------->h(horaz)
h(hormet)-------> h, (h,�rmet)

T�wende men UIY bilen Misiran b�tidin bir maqalini �zgertim. Siler peqetla �h,� ning ixlitilixige we undaq yazsaq hetning g�zelligige tesir qilamdu yoq. Muxuninggha qarisanglar bolidu.[coqum qarap qoyuxunglarni �t�n�men]

Stastika:
Jemi s�zl�k=1,351
Jemi h,erp=10,659
h,=43-----------------> h, (h,�rmet) ance k�p ucrimaydu emes. Xuning �c�n bir p�t�n maqalining k�rn�xige/g�zelligige ance tesiri bolmaydu.
�=58------------------->bu h,�rp intayin az ucrighan e(emgek tiki) silixturghanda.
e=660--------------- e( emgek)
zj=3----------------- jemi 10,659 h,erpning icide aran �c qetim ucrisa!!! Bu h,erpke ance k�p wahtimizning z�hnimizni israp qilmayli! Buni muxu peti yaki baxqa xekil bilen yazsaqmu boliweridu.
Uzaq tarihqa ige Uyghur edebiyatining h,erqaysi tarihiy dewrliride ana til sapliqini qoghdax we uni g�llend�r�x yolida keskin k�rex, bes - munaziriler bolup �tken, nurghun alim, ediblirimiz ana tilni saplaxturux yolida bir omur qan - ter t�kken bolsimu, yene bezilerning baxqa tillarda eser y�zixni ewzel k�r�p, ana tilda eser y�zixqa sel qarixi, ana tilgha pixxiq bolmasliqi, ana tilgha bolghan tonuxning yetesizliki, xundaqla baxqa tillarning k�cl�k riqabitining tesiri t�peylidin, edebiy ijadiyette ana til sapliqini qoghdax we uni g�llend�r�x toluq kapaletke ige qilinmighan, xuni biliximiz k�rekki, ana tilning sapliqini qoghdax we uni q�liplaxturux, muqerrer h,alda ortaq tilning keng k�lemde omumlixixini ilgiri s�ridu. Ortaq tilning omumlixixi rayonlarning di'aliktik, xiwe perqini kiciklitip, ana tilning ipadilex iqtidarini axuridu we uni q�liplixixqa ige qilidu. Bu arqiliq ana tilimizning baxqa tillar bilen bolghan riqabet k�cini axurup, uning mewjudluq muh,itini we tesirini kengeytkili bolidu. Awam - helq ana tilni t�himu etrapliq igilex, c�xinixte k�pince edebiy eserlerge muraji'et qilidu. Xu millet edebiyatidiki x�ir h,ekaye, roman, qoxaq, biyit, dastan, qisse, riwayet, epsane, c�cek, meseller h,em maqal - temsillerdin ozuq �lip, ularning til ixlitix alah,idilikige diqqet qilip, uni ijadiy �zlext�r�p, �z tilini q�liplaxturidu we b�yitidu. Edebiy eserler ana tilining sapliqini qoghdax uni b�yitix, g�llend�r�xte muh,im mes'uliyetni �stige alghan bolidu. Yene bir tereptin alghanda, ana tilining tereqqiyati we g�llinixi bolmisa, milliy edebiyatning tereqqiyati we g�lliniximu bolmaydu. Xunga edebiy ijadiyette ana tilini gewdilend�r�x, uning g�zel, pashaetlik ipadilex k�cini axurux we namayan qilix h,erbir yazghucining bax tartip bolmaydighan burci, edebiy ijadiyettiki bu qanuniyet p�tk�l insaniyetke ortaq bolup, �zining milliy edebiyatini s�y�dighan, ana tilini h,�rmet qilidighan h,erqandaq yazghuci bu en enige warisliq qilidu. Ana tilining qudretlik ipadilex k�cini namayan qilip, jahan'gha mexh,ur nadir eserlerni yaritix arqiliq milliy edebiyatni g�llend�r�x yolida omurwayet tirixcanliq k�rsitidu. Buning �c�n ediblirimiz edebiy ijadiyet bilen xughullan'ghanda ana tilimizning fontikiliq, grammatikiliq we leksikiliq alah,idiliklirini toluq igilixi, qollan'ghan s�z - j�mlilirining toghra, ihcam, janliq, g�zel boluxigha eh,miyet b�rixi, bolupmu ana tilining sapliqini qoghdixi z�r�r.

Jah,an edebiyati tarihigha nezer salidighan bolsaq, dunyadiki h,erqaysi el we h,erqaysi millet yazghucilirining �z ana tilini qoghdax we b�yitix arqiliq milly edebiyatni g�llend�r�p, b�g�nki ucur dewride ghayet zor h,ayatiy k�cke ige edebiyat qilip yaratqanliqini k�r�welix tes emes, ottura esirde gherbiy yawropadiki nurghun milletlerning edebiyati hristi'andini ilahi h,akimiyitining k�cl�k iskenjisige ucrighan, hristi'an dini muhlisliri latin tili bilenla eser y�zixni tesebbus qilghanliqtin, baxqa millet yazghucilirining ana tilida eser y�zixi ceklimige ucrighan. Buning bilen baxqa milletlerning milliy edebiyati tereqqiyatqa �rixelmigen. Edebiy g�llinix dewrige kelgendila, yawropadiki milliy tillr tereqqiy qilip, nurghun nadir eserler barliqqa keldi. Italiye xa'iri danti, en'gliye yazghucisi cawsir, germaniye yazghucisi Martin Awpi qatarliqlar �z ana tilida eser y�zip, milliy tillarning tereqqiyatini ilgiri s�rdi. Buning bilen grnsuz in'gliz, italiyat, German, ispan edebiyatliri ghayet zor tereqqiyatqa �rixti.

Uyghur edebiyatining h,erqaysi tarihiy dewrlerdiki tereqqiyat basquclirigha nezer salidighan bolsaq, h,er hil sewebler t�peylidin ana tilning sapliqigha buzghunciliq qilin'ghan h,adisilerning y�z bergenlikini, xundaqla bu h,aletni �zgertip, ana tilini qoghdax yolida �cmes izlarni qaldurghan s�y�ml�k ediblirimizning bolghanliqidin ceksiz iptiharlinimiz, melumatlargha qarighanda, xinjangni �z icige alghan keng ottura asiya z�minida yaxighuci t�rki tilida s�zlixidighan helqler islam dinigha �tiqad qilghandin k�yin, ularning medeniyet we ma'arip ixliri islam medeniyiti izigha c�x�r�l�p, jem'iyette ereb tili we pars tili arqiliq terbiye alidighanlar k�peygen. Ziyaliylar qatlimida ereb we pars tili bilen eser y�zix bir hil modigha aylinip qalghan. Bu h,aletning uzaq muddet dawamlixixi netijiside, nurghun t�rkiy tilliq ziyaliylarning ereb - pariscigha qarighularce coqunux h,adisisi y�z bergen, ular h,etta �z ana tilini x�ir yazghili bolmaydighan "Qopal til", "Tikenlik til" dep h,aqaretleydighan, ereb tilini bolsa "H,esel til" pars tilini "X�ker til" dep k�kke k�t�ridighan bolup ketken buning bilen Uyghur edebiyatida yerimi Uyghurce, yerimi parsce yaki p�t�nley degudek ereb - parsce y�zilghan eserler k�piyip, Uyghur tili buzuluxqa y�zlen'gen, del muxu peytte Uyghur alimi we xa'iri Y�s�p Sekkaki (1160 - 1229) Uyghur tilining sapliqini qoghdaxqa barliqini beghixlighan, Uyghur edebiyatida "Pars tili bilen y�zilmighan x�ir, x�ir h,esablanmaydu" degen pikir h,�k�mran orunda turuwatqan h,alqiliq peytte, u ana tilida g�zel bedi'iy eserlerni y�zip, ajayip g�zel x�iriyet dunyasini yaratqan. Sap Uyghur tili bilen "Diwan Sekkaki" qatarliq mexhur ghezel we nesirlerni y�zip, edebiyatimizning qeside zjanirigha asas s�lix bilen bille, pelsepe, tilxunasliq we fililogiye penlirige a'it ijadiyet bilen g�llinip, "Muftahul �l�m" (Ilimler acquci) namliq ilmiy eserni yazghan. Aptor bu esiride til - edebiyat, logika, muzika, pelsepe, ilmiy nujum qatarliq jehetlerdin tepsiliy melumatlar bergen, xundaqla bularni ana tilida y�zip, Uyghur tilining g�zel pasahetlik til ikenlikini, uning ipadilex k�cining mol we rengga - reng ikenlikini namayan qilghan, aptorning ana tilining sapliqini qoghdax �c�n tirixixi k�yinki yazghucilarning ijadiyitige k�cl�k tesir qilip, ularni ana tilgha ehmiyet b�rixke ilh,amlandurdi.

15 - Esirde �tken t�rkiy helqlerning mexhur xa'iri we muteppekkurila Elxir Newa'imu ana tilining sapliqini qoghdax we uni g�llend�r�xke ghayet zor t�hpe qoxti. Ereb - pars tillirigha hurapilarce coqunux ewj eliwatqan peytte, u t�rkiy til bilen pars tilini selixturup "Muh,akime tul lugheteyin" namliq yirik neziriyiwi esirini yaratti. Aptor bu eserde nurghun delil - ispatlar we polattek pakitlar arqiliq t�rkiy tilining lughet fondi jehette intayin bay til ikenlikini k�rsitip berdi. Aptor yene "Mejlisunne fa'is" namliq esernimu ereb- pars tili bilen emes, belki sap Uyghur t�rk tili bilen yazdi. Xuning bilen u t�rkiy helqler edebiyatida tezkiricilikke asas s�lip tezkiricilikining k�yinki tereqqiyatigha congqur tesir korsetti. Aptor bu esiride �z dewridiki edibler we ularning eserlirini Uyghur - t�rk tili bilen wayigha yetk�z�p muh,akime qilip, ana tilining intayin bay, qudretlik til ikenlikini namayan qildi. Buning bilen ereb - pars tillirigha hurapiylarce coqun'ghucilarning "T�rkiy til pars tiligha yetmeydu", "T�rkiy til bejayiki tiken'ge ohxaydu, uning bilen bilen x�'ir yazghili bolmaydu" deydighan qaraxlirigha zerbe b�rip, t�rkiy tilning lughetke bay, ewrixim, y�ksek ipadilex k�cige ige til ikenlikini, uning oby�ktip dunya we uning qanuniyetlirini toluq ipadilex qudretke ige ikenlikini, uning bilen ajayip g�zel x�'ir we yarqin nesirlerni yazghili bolidighanliqini ilmiy asasta xerh,lep berdi. Aptorning bu texebbusi k�yinki ediblerning ijadiyitige k�cl�k tesir qildi. Nurghun ediblirimizning edebiy ijadiyette ana tilning sapliqigha k�ng�l boluxige t�rtke bolup, milliy edebiyatimizning tereqqiyatigha asas saldi.

Azadliqtin k�yin partiye milliy siyasitining toghra yetekcilikide, milliy til - y�ziq kometitliri qurulup ana tilimizning saghlam tereqqiyatining qanuniy kapaletke ige qilinixi, Uyghurce nexr - epkarlar, g�zit - zjurnal, kitablarning k�piyixi milliy edebiyatimizni g�llend�r�x, ana tilimizni saplaxturux, q�liplaxturuxta mislisiz rol oynidi, milliy edebiyatimizda aptorlar qoxunining k�piyixi, buninggha egixip edebiy eserlerning san - s�pet we zjanir t�sining tereqqiy qilixi muqerrer h,alda ana tilimizni saplaxturux, q�liplaxturux we g�llend�r�xni ilgiri s�rdi. Emma biz muxu netijilerge qarapla ana tilimizni saplaxturux, q�liplaxturux hizmitini bir izda tohtitip qoysaq bolmaydu. Buning �c�n insaniyetning b�g�nki ucur dewridiki tereqqiyat ehwali h,eqqide toghra - tonuxqa ige boluximiz, h,erqaysi millet tillirining �z ara tesir we buningdin k�lip ciqidighan netijiler h,eqqide c�xencimizni congqurlaxturuximiz intayin zorur. Insaniyetning 20 - esirdiki tereqqiyati ilgiri besip �tken necce ming yilliq tereqqiyatini necce qatliwetti. D�letler ara alaqini qoyuqlixixi, qatnaxning rawajlinixi, iqtisadning yer xarlixixi, ucurning mislisiz tereqqiyati, h,erqaysi el milletlirini ijtima'iy turmux, orp - adet, dunya qarax, ehlaqiy qarax we qimmet qarixi jeh,etlerde bir hil ortaq endizini ciqix qilixqa qistidi. Int�rn�t torining p�t�n dunyagha omumlixixi, melum menide yer xarini zor derijide kiciklitiwetti. Insaniyetning bundaq alemxumul tereqqiyati, tereqqiy tapqan millet tillirining p�t�n dunyada y�ksek derijide omumlixixigha sewebci boldi, bezi tilxunaslar yene 100 yildin k�yin hazir dunyada ixlitiliwatqan 6000 hildin artuq tilning 90% - 95% i yoqilidu, qalghan 300 - 600 hil tilmu tedrijiy yeqinlixip eslidiki has alah,idilikini yoqitidu, dep perez qilixti, ularning qarixice, bezi milliy tillarning yoqilixi xu tilni qollinidighan milletningmu teng yoqilidighanliqidin d�rek bermisimu, lekin insanlar medeniyitining k�p hilliqini ziyan'gha ucritidiken, cunki tilning yoqilixigha egixip, xu milletlerning medeniyet, pelsepe we milliy orup - adet alah,idilikimu yoqilixqa y�zlinidiken. Tilxunaslarning bu perizining toghra yaki hata boluxidin qet'iynezer, dunyaning y�ngi y�zlinixi milletlerni �zlirining ana tili we milliy edebiyatining istiqbali h,eqqide keng we congqur oylinixqa mejbur qilmaqta, elwette. Ana tilining sapliqini qoghdax we uni tereqqiy qild�r�xni noqul edebiy ijadiyetke tayinipla h,el qilip ketkili bolmisimu, emma uning tesiri arqiliq ana tilimizning riqabet k�cini axurghili bolidu.

Yuqiriqi bayanlar we mulahiziler edebiy ijadiyette ana til h,eqqidiki barliq mezmunlarni toluq c�xend�r�p ketelmesliki mumkin, emeliyette edebiy ijadiyettiki ana til tetqiqati nahayiti murekkep we uzaq muddetlik hizmet bolup, t�himu k�p kixilerning bu sahege qatnixixini, h,er hil pikir, k�z qaraxlarni otturigha qoyup, ortaq tonuxqa ige boluxni telep qilidu. Tonux muqerrer h,alda ediblirimizning buningdin k�yinki ijadiyitide ana tilimizni saghlamlaxturux, q�liplaxturux we g�zellexturux yolida t�himu tirixcanliq k�rsitixini ilgiri s�ridu. Bu arqiliq ana tilimizning mewjud muhiti we tesirini kengeytip, milliy edebiyatimizni memliket icidiki q�rindax milletler edebiyati bilen ortaq g�llend�r�x we dunyagha y�zlend�r�x meqsitige yetkili bolidu.

"Western Europe(ISO) bilen encoding qiling.

H,ormetlik Tordaxlar:
Bugun men bir pilanni otturigha qoymaqcimen.
UIY bolsa UKY gha qarighanda ilmi yeziq. Uningdiki bir mesilini h,el qilsaqla uni UKY qilghili bolidu.
Kop kixiler "Bir tawuxqa bir herp" digen koz qaraxtin ozini qutulduramwatidu. Eger biz "h" ni qox yazsaq yaki baxqa bir amal tepip "h"(het) biken"h,"(h,ormet) ayrisaq bu coqum h,el bolidighan ix.

"H h" h,erpliri bolsa sozuq tawuxlargha qarighanda ance kop ucirap ketidighan herp emes.
Meningce bolghanda uni biz UYY(1960-1984) gha oxitip yazsaqmu bolidu, yeni putigha ilmek qoyup.

"H, h," .
Eger biz "h"(hoja) bilen "h"(h,ormet) ayrip yazmaqci bolsaq we xuning bilen teng Henzuce pinyin bilen toqunux bolmisun(yeni UKY din "x"(xoraz) ni azat qilip, ozimizning burundin konup ketken "x"(xam) ni dawamliq qollunux) disesk, ikki hil yol bar:
1. qox herp tuzux
2. yengidin herp tuzux.
Eger qox h,erp tuzsek yeziqimizda qox h,erpler tehimu kopuyup ketidu. Yengidin h,erp tuzsek tehimu bolmaydu cunki biz barliq programilarni qaytidin yezixqa toghra kelidu. Xuning ucun men "h," ni bu xekilde yezixni murajet qilmaqcimen oyluxup baqsanglar. Bu xekil hetning guzelligigimu ance tesir yetkuzmeydighandek qilidu. Bu hil xekilni qobul qilalighuciligimiz bar, cunki u UYY diki "h," gha ohax. Burun yengi yeziq ugengenlerge ance ghelite tuyulup ketmeydu. Yene bir yahxi teripi, "h,"(hormet) bolsa, sozuq tawuxlargha qarighanda kop ucirap ketmeydighan h,erp.

Eger u h,erpni qox h,erp bilen ipadilisek yeni "hk, hh" yaki "," bilen ipadilisek(yeni "h,"). Ikkilisining komputediki igenleydighan orni ohxax. "," bolsa huddi biz bezi boghum ayrilidighan sozlerni (ma'arip) yazghangha ixlitilidighan belgige ohxax bir belge, lekin u bolsa "h"(hoja) bilen "h"(hormet) ni ayrip turidighan belge dep qoxumce iniqlima bersek bolidu.

Men attach qilghan file.jpg elipbe. UKY towendikidek ozguruxler berildi.
Oyluxup baqsanglar.
� (aqil) ------> e(eqil)
e(eyiq) ------> �(�yiq) yaki �(�yiq)
ch(chay)------> c(cay)
sh(sham)------> x(xam)
zh(zhanir) ------> zj(zjanir) bu h,erpni yene oylaxsaq bolidu.
x(xoraz) -------->h(horaz)
h(hormet)-------> h, (h,ormet)

Aman bolunglar

Abdi Reyim(Rey)

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Re: UIY diki "Hh" toghurluq -- gheni, 07/12/01 22:21:12
- Re: "h," diki boxluq -- gheni, 07/12/01 22:22:44
  - Re: "h," diki boxluq -- Abdireyim, 07/12/01 22:23:58
    - "H," ni yaxshi korimen -- Waris, 07/12/01 22:28:22

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums^(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.