VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/21/24 17:47:40 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, [9], 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 22:05:55
Author: Abdireyim
Subject: UKY toghrisida qayta oylighanlirim

From: "Rey Uy"
Date: Thu Dec 21, 2000 7:07 pm
Subject: Men kim we UKY toghrisida qayta oylighanlirim



Hormetlik Tordaxlar/Waris,

Yahximusiler/siz!

Men aldi bilen ozemni kopcilikke tonuxturup otey. Gheyri isim bilen bu yerde turuwerix doslargha bolghan edepsizlik bolixi munkin. Uzundin beri ozemni tonuxturmaqci idim, emdi purset kelgen ohxaydu.

Mening ismin Abdi Reyim Hoxur, hazir ayalim Dilhumar we oghlum Arslan bilen Israiliyede. Tel Aviv Universiti’da dokturluk yaqilawatimen. Men Urumci Tejirbe Ottura(UTO) ni putturgen. Keyin Nanjingde Bsc. we Msc. oqudum. Xinjiang Su Ixliri Hahiye & Tetqiqati’da ixlidim.

Waris sizning ustazingiz Prof. Hoshur Islam bolsa rehmetlik dadamning, yatqan yeri jennettin bolghay amin, qedinas dosti we burunqi sebdixi. Men ucun Hoshur’kamgha salam eytip qoyung, Turdi Reyim’ ning oghli disingiz bilidu.

Desliwide bu grupigha qatnaxqanda, qizziqciliq bilen qatnixip idim. Kundin kunge eGroupida her sahalerdin bu yerge jem boliwalitu. Bu yerdikilerning ortaq qiziqidighan iximiz, meningce Uyghur mediniyiti we til-yeziqi bolixi iniq. Her daim doslarning hetlirini oqusam huddi ozemni, xu kixi bilen paranglixiwatqanek huddi ozemni Xinjiangdidek hes qilimen. Bu hessiyatni bolupmu, cet'elde turuwatqanlar yaki oquwatqanlar bekerek hes qilidu dep oylaymen.

Emdi mehsetke kelsek, Waris siz qiliwatqan ixingizdin qilce cekinmeng. Bu ix uluq ix, cunki biz kuc ciqarsaqla cokum qilghili bolidu. Bir kunlerde kixiler sen helqqe nime ix qilip berding dise, “Men Uyghurlargha Yengi Yeziqni qollunuxqa az tola kuc ciqardim” diyeleysiz( elwette, beziler ucun bu ix duxmenning qiliwatqan iximix). Bu emili ix. Xuning ucun biz tohtimaxtin, kixilerge bu ixni tonuxturux we ularni bu ixqa kongul bildurux kerek. Awam helq bu ixning muhimlighini tonup yetkendila, andin bu iximiz tezlixidu. Bizning qilidighan iximiz harmay talmay Yengi Yeziqnining ehmiyitini kixilerge, bolupmu u yeziqni yaqturmaydighan kixilerge tonuxturux. Ahirida ularning qollixigha erixix, hetta ahiri yengi Uyghurlar Yengi Yeziqni ret qilghan teghdirdimu, biz hazir qiliwatqan iximiz ehmiyetsiz bolup qalmaydu. Cunki, hec bolmighanda u yeziq ikkinci yeziq bolup qelixi munkin. Dunyadimu ikki uc hil yeziqi barlar kopqu, mesilen, Yaponluqlar, Korealiqlar.... Hette bizning tagh bilen baghdek perqlinidighan ikki tilimiz barghu, bir yeziqimiz artuq bolsa nime boluptu. 4000 ming henzuce hetni uguniwalalaydighan Uyghur balisi, 26 latin herplirini ugunelmemdu? Elwette, uguneleydu.

Waris, siz, eytqandek yengi ciqqan nersiler ghelite tuyulidu we xundaq anglinidu. Eng qisqisi, “un alghu’’ digen soz yengi ciqqanda manga xundaq ghelite anglanghanti. Keyin qolliniwergence xundaq tebii bolup ketti. Yene mesilen, men desliwide Israiliyege kelgende Yehudice sozlerni anglap xunce kulgim kelgen idi. Hazir bolsa undaq anglanmaydu, bezide ozemmu bir ikki eghiz sozlepmu qoyimen. UIY mu manga desliwide ghelite tuyulghan keyin uni qobul qilip hazir uninggha konup kettim. Xuning ucun bizde melum nersilerge nisbeten ortaqlixix/uyghunluxux (compromise) ni ugunux we uni ixlitix idiyesi boluxi kerek, dawamliq oz ara bir birimizning planlirini ret qilsaq, ozimizningkini baxqilargha mejburi tangsaq we xundaq qilixni dawamlaxtursaq biz menggu bir yerge kelelmeymiz. Emdi UKY gha oteyli.

Hazir kixilerde UKY gha bolghan “nepretlinix” koturulmekte.

Buninggha biz realliq bilen qariximiz kerek, uning sewebini tepiximiz we uni ilmiliq bilen tonup yetiximiz kerek. Ustazlar we hemmimiz birlikte helqning rayigha yaqidighan, ilmi we ixlitixke qolayliq bir layiyeni koturup ciqqandila andin helqning qollixigha erixeleymiz, cunki ahiri yeziq ixletkuciler bolsa awam helq. Elwette u lahiye hemmimizning rayigha yeqixi natayin. Bundaq kixiler, ortaqlixixning rohigha asasen kopcilikke boy sunixi/suniximiz kerek.

Uztazlar we Tordaxlar biz xeyilerni bir birlep hel qilayli, hemme nersige teng esiliwalmayli, bir birlep hel qilghan caghdila andin mesilier aydinglixidu. Bezi mesililer bolsa, ozligidin yexilip ketidu. Xuning ucun hazirce biz “c’’ bilen “v” ni bir yerge qoyup qoyup turayli. Yaki bolmisa, bu ikki herpni(otkende eytqandek) elipbege kirguzmey, cet tilidiki sozlerge ixlitilidu dep qoysaqmu bolidu.(UKY gha nisbeten).

I. Bir tawuxqa bir herp lahiyesi(UKY)

Hazir bizning hel qilixqa tegixlik ix bolsa: A,a(umlaut, tajiliq) toghurluq dep qaraymen.

1) Bu herp bolsa eng kop ixlinidighan herp, nurghunlighan kixilerning buninggha nisbeten pikri intayin kop. Nime ucun eng kop ixlinidighan herpke biz ikki kunupka besix arqiliq emelge axidighan herpni ixlitimiz? U herpni “E e” bilen ipadilep, eng az ixlinidighan herpni Ee(umlaut) yaki Ee(acute, urguluk) bilen ipadilisek bolmasmu? Bundaq bolghanda tilimizning alahidiligige tehimu mas kelidu emesmu, cunki “Éé”(eyiq) bolsa “Ee”(emgek) qarighanda qattik oqulidighu? Undaq bolghandin keyin uni umlaut bilen(ö,ü lar bilen maslaxturux) yaki urgha(acute) bilen yazsaq bolmasmu? Bu nuhtigha kelgen caghda IPA coqum tilimizning alahidiligige maslixixi kerek, emesmu. Fin we Turk tillirida “Ee” bolsa emgektiki “e” dep oqulidighu. Xuning bilen sozlerde umlautliq herpler az korunidu emesmu, UKY ning qaydisi boyice sozlerni umlautsiz yazghanda, cuxunuxsiz ehwallar azaymamdu.

2) “Aa”(umlautliq,tajiliq) eng kop ixletkecke, mutlek kop sozluklirimiz umlautliq bolup qelip, ahirida sozlerning korunixi tutuqlixip, guzellikke tesir yetidiken.

3) UKY ning qaydisi boyice sozlerni umlautsiz yazsaq, mutlek kop sozlukler “Aa” bilenla yezilip qelip korunuxkimu we okuxqimu epsiz.

II. Bir herp ikki hil oqulux lahiyesi (UIY). Peqetla “h”

Bu lahiyede peqetla “H h” ikki hil oqulidu. Eger biz muxuni qobul qilsaq, hemme ixlar aydinglixip, talixixlar xuan tugeyti. Bu hil lahiyening eng ewzelligi pinyin bilen toqunux intayin az, pinyin ugengen kixila bolsa asanla sawat ciqidu hem bimalal ixliteleydu. UKY da bolsa hemmimiz addetlixip bizge singip ketken adetimizni yengilap baxqidin sawat ciqiriximizgha toghra kelidiken.

Emdi mesile: “H h” ni ikki hil oquxni qobul qilix we qobul qilmasliq. Biz nime ucun buni qobul qilmaymiz, bizning tilimizgha yeqin bolghan Turk tilidimu bu herplerni ikki hil oqulidikenghu xundaqla u tilda “Kk” mu ikki hil oqulidighu. Beziler belkim, “yaq bir hil oqulidu diyixi” mumkin. Men buni bir Turk doktur-Axti’din sorighan idim uning diyixice, yuqarqi herpler ikki hil oqulidiken keyin yumxaqlixip ketiptiken. Men ozemmu xuni hes qildim, men Turkce TV kanal programlirini korgende buninggha diqqet qilimen, ularning tilidimu “h”(het) we “q” (qanun) ning izliri bar iken, bolupmu u herpler qattiq sozuq tawuxlarning(hard vowel) aldida yaki keynige kelgende [bu toghurluk eGroupida til xunaslar bolsa, nime dep qaraydikin].

Dunyada bir herpni ikki hil oquydighan bizlimu?(eger UIY ni UKY qilsaq).

Meningce nurghunlighan bolixi iniq.[towendiki misallar men uqidighan/tonuydighan tillardiki misallar]

Henzu tili: bu til bizning dowlet tilimiz, dunyaning 1/5 ahalisi uqidighan til we yezilixi eng murekkep til cunki herbir het bir birdin logo(resim). Bu tildimu ohxax oqilidighan hetler(characters) intayin kop we herpler(pinyin) bar mesilen: “Aa” we “ Uu” ni ikki hil oquydu. Nime ucun biz buning sewebini oylimaymiz. Tarihi matiryallarni ahtursaq, otken zamanda belkim Heznu tetqiqatci yoldaxlar huddi bizge ohxax talax tartix qilghan boluxi mumkin.

English tili: Englishlar, bu millet bolsa tili intayin janliq millet. Tilining janliq, kixendilerni buzup taxlixi del xu tilning rawajlinixi we dunya tili bolixining yene bir assasliq sewepliri. Normandilar Britaniyeni besiwalghan caghda English tili peqetla towen tebiqidiki kixilerning alaqilixix qurali iken. Keyin bu til dunya tili boldi, latin tili bolsa olgen til hesaplinidiken. Cunki latin tilining kuxendiliri we sepilliri ahiri u tilni “olturgen” iken. English tilda nurghunlighan herpler ikki belkim uc hilmu oquluxi mumkin. Misal korsetmeyla qoyay bu hemmimizge ayan.

Yehudi tili: Bu tilda nurghunlighan herpler ikki hil oqilidiken. “alif” bolsa (a, i), “bet” bolsa (b,v), “phe”(p,f), “resh” bolsa (r,gh), “samex” bolsa (s,sh) yene ikki “te”’ dep oqulidighan ikki “k” dep oqulidighan herpler bar iken.

Uyghur tilini yuqarqi tilargha selixtursaq. UIY da bolsa aran birla herp ikki hil oqulidighan herp bar. Yeni “Hh” . Nime ucun biz buni qobul qilalmaymiz?! Uyghur tilining alahidiligi, sozlerning ozila sizni uni toghra oquxqa mejburlaydu. Hata oquymen depmu, siz hata oqulmaysiz. Cunki Uyghur tilida sozlerdiki herplerning tizilixi bolsa ozara harmonlaxqan. Yene bir tereptin, Uyghur tilini mukemmel igenligen kixi birer nerse oqughan caghda bir birlep her bir herpni qoxup oqumaydu. Birla koz yugertip, xu sozning qurulmisigha qarapla “awaz ciqiridu"/oquydu.

Tarihimizda biz “O,U” larni uzun mezgil ikki hil oquduqqu?! Hazir nime ucun undaq qilalmaymiz? Bir herpni ikki hil oqusaq bolmamdiken, u ikki tawuxning arlighi we xekli(h,) UYY(1960-1984) intayin yeqinghu? Biz ozumizni qiynimayli, ming yilgha yeqin waqit icide yuqarqi herplerni "o,u","o,u(umlaut)" perq etmey yazduqqu?! Yazghanlirimiz cuxunixsiz bolup qaldimu? Xarait yar bermigendin keyin, nime ucun hemme nersilerni Uyghurlaxturimiz dep jayillik qilimiz?! Bizmu baxqilardin ugensek bolmamdu?

Qetti bolmaydu dise u herpni baxqa hil qilip( qox yaki baxqa hil) yazayli cunki bu sozuq tawuxqa qarighanda kop ixlenmeydighu.

Towendiki mesile aydinglixixi kerek:

UIY bolsa bezilerning diyixice ixtin sirtqi kixiler wujutqa ciqarghacqa mutihesisler “rohi/yuz” jehette uni qobul qillalmay ahiri UKY ni ciqiriptu diyixiwatidu. Biz hergizmu bundaq oylimayli. Cunki mesililer ayding bolixi kerek. UIY bolsa mutihesislirimiz ijat qilghan Uughur Yengi Yeziqi(UYY) ning assasidiki mehsulat. UIY bolsa UYY ning rawajlinixi. Biz ata bowilirimizning “Iz” ini besip ahirida UIY kelip ciqti. UIY bolsa hergizmu bir ikki ademning “ijadiyiti” emes, uninggha her bir Uyghurning qeni singgen xundaq bolghacqa, tezla ammining etirap qilixigha erixti. UIY ni mutihesislirimiz aldidin otkuzse we etrap qilsa ularning ejri singen bolidu emesmu.

Hulase/Teklip

1)Waris siz ikkilenmey dawamliq tirixing. Baxqa yoldaxlarmu bu ixqa kongul bolup, ozinging bir kixilik tokpisini qoxsun. “Kuc birlikte, ix omlukte”.

2) UKY diki “Aa” (umlautliq) ni ciqiriwetip uning ornigha “Ee” ni ixliteyli , “Ee”(eyiq) ning ornigha “Ee”(umlautliq) yaki “Ee”(urghuluk) ni ixliyeyli.

3) “Hh” ning ikki hil oqulixini etrap qilip yaki yengi herp tuzup(26 English herpi icidin). Ahirida UIY ni etrap qilip UKY qilayli.

4) Munkin bolsa UKY ni kecikiprek yeni Yanwar,2001 din keyin munasiwetlik orungha yollisaq. Muzakir qilixqa koprek waqit berilse.

Roza Hetinglar we Yengi Yilinglar Qutluq Bolsun!

Yengi hem kona dostunglar,

Abdi Reyim (Rey)

Tel Aviv, Israiliye

Towendikini korimen disingiz “Western Europe(ISO)” bilen encoding qiling.

Umlautlik herpler towendikilerni korsitidu: Ëë, Öö,Üü

Urghuluk(acute) herp bolsa towendikini korsitidu. É é

UIY: Uyghur Internet Yeziqi

UYY: Uyghur Yengi Yeziqi(1960-1984)

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.