VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/21/24 15:44:21 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, [3], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 04/ 7/03 13:53:55
Author: Abdireyim
Subject: Re: Chet'el has isimlirini yezish toghurluq
In reply to: Boran 's message, "Chet'el has isimlirini yezish toghurluq" on 04/ 7/03 13:48:48

Waqt: Dekabir 14, 2001
Menbe: MisiranBBS
Aptor: Abdireyim

Salam Boran we Tordashlar,

Boran ependining méning ötkende yazghan maqalemdiki bezi mezmunlarni yenila xata chüshünüwalghan. Töwende men uning maqalisini üzünde qilish shekli arqiliq bu ishlini chüshendürüp ötmekchimen .Uyghur isimliri toghurluq yene az tola sözlimekchi(esli ISIM-FAMILE témisi munazirisigha qatnashqim yoq idi, lekin ötkende Boran méning isminni imla qaydisi mesilisige ching birleshtüriwalghachqa az tola sözligen, Boran yéngi maqalisida yene isimin toghurluq bek kayip kétiptu. Bu toghurluq yene sözleshke mejbur boldum).

>>>>>Boran:.... noqul halda yézilishinila asas qilish toghra emes.Eger Abdurehim digendek yézilishila toghra dep qaralsa, u chaghda bashqilar "Mc, Fysh" digen isimlarni némidep oqushni bilelmey qalidu,>>>>

Men aldinqi maqalemde dep ötken. Egerde oqush mesilisi tughulsa yazghuchi yaki shu isimni tonushturghuchi shu isimning oqulushuni izahat berse bolidu digen idim. Boran yenila kishilerni oqalmay qalarmikin dep endishe qilmaqta. Bu yerdiki mesile: Isimlarning izchillighini nahayiti muhim, burun muhimdek bilinmigini bilen hazir we kelgüside intayin muhim bolmisa biz bir yerde “Fysh” körüp yene bir yerde shu kishining ismining “Fish” dep yaki “Fiyish” digen yézilishini körsek biz bu kishinilerning eslide “Fysh” ikenligini uqalmaymiz. Bu bolsa kishiler sün’iy halda peyda qilghan uchurdiki qalaymiqanchiliq. Uning ustide Boran tekitlep otken kishi isimliri izahet lughetleri dawamliq halda téz uchur dewrige maslashqan halda yéngilinip turishi natayin, uning üstige chet til sewiyesi we shu tildiki milletlerning mediniyet arqa körünishi toghrisidiki bilimlerning cheklimisige uchrap, tetqiqatchilar shu xas isimlarni Uyghurchida toghra ipadilesh natayin we oxshimighan yazghuchilar(tetqiqatchilar) yenila yuqarqi sewepler bilen oxshimighan terjime qilishi mumkin. Mana bu bolsa méning ensirewatqan yérim. Yene bir mesile bolsa: gerche chet tilidiki isimlarni yézishta Boran neqil keltürgen qaide boyiche yézilsimu, lekin ilmiy maqalilerde bu qaide buzulup neqil kelturmekchi bolghan tetqiqatchi ilmiy maqalisida shu xas isimlarni esli maqalilarda qandaq yézilghan bolsa shu péti yazidu, hetta Hanzuche ilmi maqalilardimu chet’ellikning ismini Hanzuche xet bilen ipadilimey öz péti ipadileydighan ehwal samandek.

>>>>Boran:....uningdin bashqa "Egypt, India" digen dölet namliri bizge burunla "Misir,Hindistan" dep qélipliship ketken, adetlen'genlirimu yezilishi boyiche yazimiz disek >>>>

Boran men aldinqi maqalirimda "....xas Isimlarni yazghanda shu xas isim shu tilda latin yéziqi bilen qandaq yézilsa bizmu shundaq yézishimiz kerek....” didim. Bu nuxta aldinqi maqalirimdimu qayta qayta tekitlengen.

Buningdin qandaqsige En’gilizche yézilishigha egishishimiz kerek digen mena chiqidu. Latin yeziqi digen In’gliz yeziqigha teng bolamdu?!
Méning dimekchi bolghinim xas isimlarni shu tilda shu xas isimni shu millet latin yéziqi bilen qandaq ipadiligen bolsa, bizmu shundaq yazayli dewatimen. Hergizmu Englsihchida qandaq yézilsa shundaq yazimiz dimidim.

>>>>Boran: u chaghda ottura-bashlanghuch mekteplerning matimatika, edebiyat, siyasi,tarix,,jughrapiye,biologiye,fizika,ximiye......qatarliq dersliklirini bir-birlep özgertishke toghra kélidu-de qalaymiqanchiliq peyda bolidu, axbarat-neshriyat orunlirimu uning bu pikrini qollimaydu, Marksni Marx, Marksizimni Marxisizim>>>>>>

Biz buyerde uzundin béri “yéngidin kirgen we kirmekchi bolghan” Xas Isimlarni qandaq yézish toghurluq sözlewatimiz. Undaq bolghan iken burunqi yézilishlar shu péti bolidighan gep, bolupmu tarixiy arbaplarning we yer namlarning isimliri téximu shundaq, siz bu yerde endishe qilishingiz hajetsiz. Bun mesile, hemmimiz qoshulup bolgan.

>>>>>>Boran: Abdurehimning diyishiche bashqa tillarning In'gilizche yezilishi qandaq bolsa shu péti yézish kérekmish, buningda uning In'gilizchini azraq bilgenliki sewep bolghanghu deymen, …. buni In'gilizche bilen chetildurush tolimu külkilik tuyulidu…..Yuquridiki isimlarni In'gilizche yéshimizni Türki milletlerning héchqaysisi xalimaydu,shunga xas isimlarning noqul halda yézilishinila asas qilish aqilane chare emes, emma adetlen'genlirige bizgimu amal yoq>>>

Bu nime digenlik?! Men bu yerde méning In’glizche sewiyerimni popoza qilish üchün waxtimni israp qilip maqale yéziwatamdimen?!

Bu yerde yenila jümlilirimni xata chüshüniwapsiz, bu toghurluq aldinqi abzastila sözligen idim yene tekitley. Men qachan qaysi maqalamda “En'gilizche yezilishi qandaq bolsa shu péti yézish” digen gepni qildim, yene dey eger siz oylighandek “Latin yeziqi” Englishche yéziqi” boludighan bolsa undaqta biz 1960-1984- yilghiche Englizche yéziq ishlitiptuqte?!

>>>>>>Boran: Tekitleshke erziydighini shuki, Abdurehimning gepide izchilliq saqlanmighan, u yézilishni asas qilimen deptu-yu, yene mawu geplernimu qiptu: <<<>>> Bu qandaq mentiqe? Élishipla qalay didimghu! Bu ademni qaymuqturush bolmay nime?! Eger heqiqetke qaytip bu tallashni toghra tapqan bolsa uninggha hörmet qilimen.>>>>>>

Men sizni qaymuqturghum yoq, bu yersde xataliq bolghan(kechurung), lekin mentiqiliq mesile emes. Sözlerni toghra ishliting. Gerche bundaq xataliq bolghan teghdirdiki kishiler bir pütün maqalini oqughandin kéyin mine mexsetni dimekchi bolghanlighimni iniq chüshünüp, abzasni orunlashturush we reqem qoyushta “xataliq” bolghanlighini chüshinidu. Xata ketkenligini bilip turup, bu xataliqni ching tutiwélip we uni destek qilip, melum mexsetke yétishke urunush qamlashmighan ish. Undaq bolmighan bolsa, jawap maqalingizni yazmighan bolatingiz, chünki sizning chüshenchingizde “Men sizning idiyeringizni qollighande”. Undaqta “élishipla” we “boghulupla” qilishning nime hajiti. We “mentiqi” din söz échishtin nime hajiti. Bu hemme kishige ayan. Ésimda qélishiche, ötkende siz méning maqalamni xata chüshüniwélip, dostlargha xata yetküzgenghu lekin men sizge oxshash inkas qaytughinim yoq. Chünki men sizning xata chüshünüp qalghanlighingizni qiyas qilghan.



>>>>>Boran: Emdi, Uyghurchini bashqa tillargha örüsh mesilisidimu yenila adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen. Mesilen:

Uyghurche----------------In'gilizche ,Xalide---------------------Xalide ,Sadiq---------------------Sadiq
Éli-------------------------Eli ,Ürümchi-----------------Urumchi ,Qaramay----------------Karamay
Aqsu----------------------Aksu
>>>>>>>>

Englishche élan qilinghan matérialargha qarisingiz, “Ürümchi” nimu her xil yazidu. “Urumchi, Urumqi, hetta bezide Ürümchi, Ürümqi” depmu yézilidu. Soal, undaqta qaysi adetlengen yézilish?!

>>>Boran: Buningda kéyinki sheherlerning nami In'gilizlargha qelipliship ketken, men Abdurehimge In'gilizlarning In'gilizche xeritisige qarang disem, u Henzularning In'gilizche xeritisige qarighan oxshaydu, bundaq bolsa asanla PINYINning tesirige uchrap kétidu.>>>

Biz del mushundaq her xil yézilishni tügütüsh üchün Xas isimlarni bizning yézishishimiz boyiche yézilsa, bizmu bashqilarning Xas isimlirini shu millet latin yeziqi bilen qandaq transkripsiye qilsa bizmu shundaq yazsaq dep tekitlewatimiz, undaq bolmaydiken uchurda qalaymiqanchiliq chiqidu.

>>>Boran: Eger yézilishni asas qilsa ular nime üchün "Uyghur"ni "Uighur" dep yazidu? U özimu tor bétige "Uighurbabylon..." dep isim qoyuptighu? >>>>>

Toghra éytingiz bu men tekitlimekchi bolghan idiyege tüptin xilap, lekin bu alahide ehwal. Biz bu yerde bashqilar bundaq xildiki mesilini qandaq hel qilghanlighigha qarap hel qilsaq bolidu. Bu mesile heqiqeten qiyin mesile, hazirghiche ikki xil koz qarashlar bar:

Biri: Englishche “Uighur” dep yézish.

Ikkinchisi: Englizche “Uyghur” dep yézip Uyghurlarni qayta Englishlar we bashqa milletlerge noldin bashlap tonushturush, shunung bilen teng nurghunlighan “Uighur” lar bilen munasiwetlik uchurlardin mehrum bolush.

Tarixtiki “Uighur” lar bilen hazirqi “Uyghur” larni perqni sün’iy halda peyda qilish. Bizge nisbeten bu ikki shekil mahiyette bir nime bolghini bilem, bashqilargha undaq tuyulmaydu.

Qaysisi ehmiyetlik? Siz qaraydighan bolsingiz “Uighur” digen Englishche yézilish uzun tarixqa ige bu tarix jeryanlirida nurghunlighan matiriallar barliqqa kelgen. Shuning bilen teng we bashqa milletlerde Englishcge uchurlarda Uyghurlargha munasiwetlik izahatlar bar, addiy misal: Özbeklerde(one of the key dialects of Uzbek is Uighur), Mongullarda(The Mongols, before using or having supplanted the modified Cyrillic Script, used a script borrowed from the Uighurs…)
Qarimaqta addiy bolghini bilen bundaq izahatlar nimilerni ipadileydu, uqamsiz?
Bundaq ishlargha qarimay we tarixtiki izchilliqni saqlimay xalighanche Englishche yézilishini özgertsek millitimizning ismining latinche yézilishini her daim özgertip yürsek eqilgha muapiqmu? Özimizge we chet’ellik tettiqatchilargha nisbeten “Uyghur” bilen “Uighur” bir millet bolghini bilen awam xelqqe nisbeten bu ikki yézilish ikki xil nerse bolushi nahayiti iniq, chünki Englishlar we bashq milletler bolsa asasen “spelling” yezilishigha qarap, uqum belgileydu. Yene kélip English tili dunya tili bolup we uning orni téximu mustekkem boliwatqan waqitta. Millitimizning namini her xil yézishqa urunush bolsa ilmiy emes. Yene kelip, Fransuzlar, Germanlar, Ispan, Wengirlar, we bashqa tilldiki yézilishlirini özgertelemsiz?!

Emdi bashqa misallargha qarayli: Bizge eng tonush bolghan “Zhongguo” digen isim Englishchida bolsa “China” undaqta hökümet, Zhonguodiki barliq xas isimlarni Englishlargha Pinyin bilen yézishqa köndürdi. Hökümet nime üchün “Zhongguo” digen yézilishni teshwiq qilmaydu, qilimen dise elwette qilalaydu lékin undaq qilishni ehmiyetsiz dep qaralghan. Addi sewebi bolsa xuddi men yuqurda tehlil qilghandekla oxshushup ketishi mumkin. Bu mesilide undaq özgertishning hajiti yoq, chünki “English” largha “Zhongguo” dep yazghuzghan teghdirdimu bashqa milletlergning “Zhongguo” digen namni shu tillarda “Zhongguo” dep yézishi natayin. Chünki dunyada yalghuz English tilila mewjut emeste? Undaqta “China” digenni “Zhongguo” dep özgertishning nime ehmiyiti.

Özbek digen isimgha qarayli: U Englishchida bolsa “Uzbek”. Undaqta Özbekler Englishlargha “Ozbek” dep yazghuzimiz digini yoq. Bu ziyini bar ish ikenki ehmiyetlik ish emes.

Yene nurghunlighan misallar bar bu yerde bir birlep kelturmidim.


>>>>> Boran: <<<<(Abdireyim) Toghra burun shundaq yazatti, lekin burun undaq yezishtiki sewep Englishlar xataliship hazirqigha ozgetken ish emes. Belki ikki xil systima mesilisi. Bu yerde yenila Englishlar Henzularning tallishi boyiche ish k?rgen. >>>> <<<<< Bu yerdiki gep siyasigha taqalmaydu, belki pinyin'ge taqilidu, ………., bu mesilide siyasini destsk qiliwélishning hajiti yoq. >>>>>>>>>

Külkilik?!
Maqalingzining béshidila maqalemning xarektirini belgilishingizge heyran qalghan idim emdi chüshendim.
Boran ependim sizningche “sistima” digen söz peqetla siyasi tüzümni ipaddileydighan “sistimini” ipadilemdu?

Bu yerdiki “sistima” Hanzu tilini transkripsiye qilishtiki hazirghiche ishlitiwatqan sistiminilarni ipadileydu. Chong quruqluqta bolsa Pinyin ishlitilidu Taiwan we bashqa yerlerde bashqa transkripsiye sistimisini ishlitidu. Hetta chong quruqluqtimu muhim bolghan namlarni mesen “Tsinghua(http://www.tsinghua.edu.cn)”, Sun Yat-sen, Hongkong, Macau…. Bularni qandaqtur Pinyin boyiche özgertimiz digini yoq. (Bu misallar bir tereptin “Uyghur”ni Englishchida “Uighur” dimey “Uyghur” dep yézilishi kerek diyilidighan uqumning ehmiyetsiz ikenligini ipadileydu).

>>>>>>Boran: Éghiz tilini yéziq tiligha yéqinlashturghanning nimisi yaman?>>>>
Menmu mushu menada yézishning muhimlighini sözlidimghu? Siz neqil kelturgen jumlilerge qarang>>>Abdireyim: Hemmimizge ayan Qeshqerni yuqarqidek oqughunimiz yaki sozlishimiz bilen Uyghur sinipni tugetken kishi Qeshqe yaki Qashqa dep edibiy tilda yazmaydu. Bu misal yenila yezilishning oqulushtin muhimlighini tekitleydu.>>>

Bu mesilide yézilishqa bolghan qarishimiz bizning ortaq. Menmu tekitley.

Uyghur tili iniq qilip éytqanda “Hazirqi Zaman Uyghur Tili” tili, bezi milletlerning tiligha sélishturghanda, éghiz tiligha intayin yéqin tillarning biri. Eger imlada(ézilishta) ching turmisaq hazirqi Uyghur tili kelgüside “Qedimi Zaman Uyghur Tili” bolup qalidu, shuning bilen bizning öginishke tigishlik bolghan ikki kona tilimiz bolishi iniq, biri hazir dawatqan “Qedimi uyghur tili” yene bir kelgüsi bolghusi “Qedimqi Zaman Uyghur tili”, mana bu “ kötirelmiseng sanggilitiwal digen söz”. Éghizda nime chiqsa qarighularche shu péti yézishqa ésilish xata, bir milletning éghiz tili bolsa dewrning ötishige egiship özgirip turidu, lekin buxil özgirishni yéziqta asanliqche ipadilinishke yol qoymasliq kérek, bolmisa tildiki izchilliq buzulidu bu ishqa diqqet qilmisaq eghizimizdin nime chiqsa shu péti yézishqa urunsaq tarix yene qaytilinidu. Mana mushundaq xaishning peyda bolushing aldini élish, üchün “Uyghur tili Imlasi” lughitini teqqiqatchilirimiz keche kündüz ishlep alli burun dunyagha keltürgen idi. Buninggha boy sunmay: “yéziq tilini éghiz tilgha” maslashturimiz dep:

“---wee mangqayla!” yaki “---Nim bolde!” “---Chima u” “---Badingma?” “—Kétemtimiz-a”, “—Bami-ye”
demduq?!

Qaraydighan bolsingiz: “Bardingmu?” digen jümlini hazir “Badingma?” deydu. Bezide “Barmu, yaki Bardingmu” disek özimizkimu gheyri anglinidighan weziyet shekillenmekte.

“-lar” we “-mu” asta asta “-la” we “-ma” gha özgermekte. Biz mushundaq sözligen teghdirdimu, yazghanda choqum “-lar” we “-mu” dep izchil yézishimiz kerek.

Yene: Burun biz “tört” , “qorsaq”, “ordek” digen bolsaq hazir “töt”, “qosaq” we “odek” dep oquymiz yéziwatimiz. Bu özgürüsh bolsa yéqin dewrdiki ishlar. Biz oylap baqayli mushundaq dawamlashsa, yene bir ikki yüz yillardin keyin nime bolidu? Biz qaldurghan yadikarliqlarni kéyinki ewlatlar oqup chüshünelishi natayin.

>>>Boran: sözlerni mukemmel atighanning nemisi yaman?>>>>

Men siz(ler)ni “sözlerni mukemmel atimang” diginim yoq. Dimekchi bolghinim özlüshüp bolghan kishi isimlérini yoqutush xata dimekchi, lekin “Abdireyim” digen yizilish özleshken yézilish dep zar salghinim yoq. ISIM FAMILE mesilisi yuqarda sözlengen texnikiliq mesile emes.

>>>>Boran: Sizdekler mushundaq digechkila Uyghurche xas isimlarni atashta qalaymiqanchiliq körüliwatidu. mening dimekchi bolghinim Ereb tilidin kirgen Uyghurche isimlar bizge qandaq özleshken bolsa shu oqulushni asas qilish kérek>>>>

Boran siz nime dimekchi? “Sizdekler” digen nimingiz? Men mushu qalaymiqanchiliqlarni peyda qilliwatqan kishimu? Qalpaq kiydürüshke ajayip usta ikensiz. Sözlisingizmu oylap sözleng. Men bu yerge munazirige qatnishiwatimen. Hech qachan kishilerning idiyesini burmulash we mening diginim boyiche bolsun diginim yoq. Buni men dawamliq tekitlep keldim. Aldinqi maqlamdila töwendikilerni yazghan:
>>>>>>Abdireyim: Bu putunley shexsi köz qarashlar men hergizmu bu idiyelirimni köpchilikke tangmaqchi emes. >>>>
Arqidinla töwendikidek yazdim: >>>Nime bolushtin qet’i nezer HAS ISIMlarni shu tilda latin yeziqida oxshash yézishni biz hazir tallimayli hamini bir küni uni tallaymiz. Chünki bu dunyaning yölünüshi. Eger, yaq disek ikkinchi yolli méngish kérek, yeni hemme nersini(xelq araliq birlik, bezi qisqartilghan sozlerdin bashqa) Uyghurche oqulushi boyiche yézish>>>>>>

Isim mesiliside, méning dewatqinimmu Ereb isimliri qandaq özleshse shundaq ishliteyli dewatimen’ghu. Lekin sizge oxshash alli burun özlüshüp bolghan isimlarni inawetsiz dimidim.

>>>Boran: Kechürüng, '' Abdiréyim'' digen isimni "izahliq lughet"tin aqturup tapalmidim, peqet "Abdurehim" digen isimnila taptim (6-qisim, 808-bet),>>>>

Boran ependim men qachan sizge méning ismining yézilishini lughettin izdep béqishqa hawalwe qilghan?!
Men buni siz dimisingizmu bilimen. Men isiminni toghra yazalmidugek halette emes. Siz méni “uzundin béri imla,imla deydi-yu lekin isminimu toghra yazalmaydiken” dep xata oylap qalmaq.

>>>>>>Boran: emdi men sizning ismingizni lughet boyiche atimaqchi,>>>>

Yazimen deng. Chunki atash tesrek, aldi bilen az tola meshiq qilish kerek. “Abdu” “réhim” qoshulup atashqa tes kelgechke, isiminni atisingiz “Abdireyim” gha yeqinliship ketidu bolupmu Qeshqerde, Ghuljida bolsa “Abdirim” bolup qalidu, yene bashqa yerde yene bashqa nerse bolushi mumkin, “Abdilim” digen isimnimu anglighan bir waqitta bizning ilmiy mudir méni nechche qétim shundaq chaqirghan idi.
Erebche isim bolghan eslidiki “Abdul-Rahim” Uyghurchida oqulushining tesligidin 22,452 aliy mektepke imtahan bergen oquguchilarning aran 41, “Abdu” dep yézip, 822 kishi “Abdi” dep yazghan iken.
>>>>>>>>
Abdi+???-------------822 neper
Abdu+???------------41 neper
Abdü+???------------15 neper

Memet+??? ----------410 neper
Memmet--------------15 neper
Muhemmet-----------11 neper
Muhemmed----------6 neper
Mohemmed----------1 neper

Mehmut+???---------93 neper
Mehmud--------------0

(yuqardiki sanlar Erdem ning maqalisidin élindi)
>>>>>>>>>>>>>

Buni nisbet bilen tehlil qilsingiz. Muteq kop Uyghurlar “Abdu” ni “Abdi” deydu. Bu nimini ipadileydu? Yuqardiki statiska az san emes. Dimek “Abdi” digen oqulush, Uyghurlargha asan digen söz.
Biz uyaqta turayli U isimning igisi bolghan Ereblermu toghra oqalmay, Abdu-Rahim depmu oquydu. Dimek Ereblerdimu “Abdel, Abdu” digen ikki xil shekil inawetlik.
Lekin men bu yerde bizmu “Abdi” ni inawetlik qilayli dimekchi emesmen. Peqetla bizning tilimizda u isimning qandaq özgürüsh qilghanlighini ipadilimekchi.[[[[…41 hergizmu 822 gha su quyup bérelmeydu, bu az san emes shundaqla bir tereplimilik halda 822 oqughuchi isimini zazalmaydiken dep xulase chiqirish muapiq emes, chunki ular qandaqla bolmisun toluq otturini putturgen oqughuchilar-de, undaqta jemiyettiki kishiler nime bolmaqchi? Ishinimen, bu statiskidin qiyas qilishqa bolidiki “Abdi” deydighanlar we yazidighanlar téximu köp. Bu yerdiki muhim mesile u isimning bizning tilimizdiki fonitikiliq özgürishi boldi digen(étirap qiling yaki qilmang). Bu huddi “Abdu, yaki Abdel” ni Hindonosiyeliklerning prezidenti “Abdurrahman Wahidi” “Abdur” dep yazghinigha oxshash ish]]]]

>>>>>Boran: siz özingizni "Abdiréyim" dep atashqa hoquqluq, >>>>>

Men bu isimning igisi resmi bolmighan(unofficial) sorunlarda nime qilishimgha heqliq, buni yaxshi yézipsiz. Rexmet sizge. Bu toghurluq chüshenche hasil qilghan bolsingiz apirin oquymen.

>>>>Boran: biraq siz bilen isimdash bolghan bashqilarni undaq atash hoqoqingiz yoq,>>>>

Men hech qachan men bilen isimdash kishilernining ismini “Abdireyim” dep yezishim kerek diginim yoq. We ataymen diginim yoq. Méning undaqmu hoququm yoq. Bashqilar isimlirini latin yéziqi bilen qandaq yazsa, men shu péti yazimen: Misal: Uighursoft diki Alim Ahat ependining ismini men hergiz “Alim Ehet” yaki “Alim Exet” dep yazmighan, uning “GuestBook” ni tekshurup béqing. Lékin bu qilmishimni UKY ni qollap turup kishilerning ismini yazghanda UKY ni qollimaydiken dep chüshünüp qalmang. Chünki men, Alim Ahat ni tonimaymen, bizge u ependim ismini “Alim Ahat” dep tonushturghandin keyin, men uni “Exet” ke özgertish hoququm yoq. Kim bulidu, belkim Ahat ependining familisi “Exet, Ehet” bilen minasiwetsizdu, buni men tekshurup baqmidim undaq qilishmu hajetsiz. Mening u ependining ismini mushunchilikla chushunush hoququm bar, lekin ismini özgertip yézish hoququm yoq.

Bu mesile bir hesapta xuddi sizning tordiki ismingizgha oxshash ish. Men özmeylimche “Boran” digen Uyghur isimliri bolmaydu u bolsa leqem bolushi mumkin dep, xuddi mening isminning tordiki yézilish sheklini siz lughettin tapalmighandek, sizning torda ishletken “Boran” ni körüp turup, yazmay [ ] bosh qoysam muapiqmu?! Ménighu siz “Abdurehim” dep atalaydikensiz, lekin sizning isimingini atash mana qeyin toxtughidek(sizning prinsipingizgha asaslanghanda)
[eger “Boran” sining familingiz bolghan bolsa yaki “Boran” ni famile qilish niyitingiz bolsa yene bashqiche jümu, bu nam famile bolalaydighan sözlük, famile qilghan bolsingiz men shexsen yaxshi isimken dep chawaq chalimen(bu chaqchaq emes)].

Yene: Men qandaqla bolmisun, heqiqi namim bilen torgha kiriwatimen, bu bir sizge we bashqa tordashlargha bolghan semimiyetlik. Sizge oxshash adrisi yoq nam bilen kirginim yoq(eger “Boran” familingiz bolsa bu sözümni qayturiwalimen.). Mening bu yerde we bashqa yerde qilghan sözlülüm méning shenim, namin we qoququm bilen zich munasiwetlik. Maqalemde eghir xataliq chiqsa, qamlashmighan nersilerni yazay putunley tugushimen. Lekin siz oxshimaysiz, chünki siz “boran”, üchüp ketsingiz hechkim körmeydu. Eger siz bu yerde bolmighur söz qiling we kishilerge azar bérip qélip we xatalighingizni tonup torgha ikkinchi qetim kirgende “Quyun” digen nam bilen kirsingiz. Siz heqiqi namingizgha saqlap qaliwérisiz. Namingizni burunqidek turiwéridu. Mushundaq turuqluq, sizde bashqilarning tordiki isimliridin kusur chiqirishqa hoquqingiz barmu?! Aldinqi maqalingizda, xuddi isimimni manga toghra yézishimni ögetkendek qilip her xil yazdingiz lekin men bir éghiz mening isimim toghurluq jawap yazmidim. Qarisam siz yene isiminning tordiki yézilish sheklini tartip chiqipsiz, bu toghrimu?!

Shuni tekitlep ötey: Eger men MUTIHEMLIK qilip(emiliyette undaqmu qilmaymen), “Abdireyim” digen isim bilen “Abdurehim” digen isim ikki xil isim, manga atanam “Abdireyim” dep ezan towlighuzuptiken, Ikki isimning hechqandaq munasiwéti yoq, “Abdireyim” digen isimning hechqandaq menisi yoq u bolsa bir ghelite “shawqun” dep iniqlima bersem we siz bilen sotqa chushsem, men utup chiqishimmu mumkin, chunki u méning isimimde menla yaki mening ata-anam uninggha iniqlima bérish hoquqigha ige. Qanungha asasen, men u isimni qandaq yézish, iniqlima bérish we bashqa isimgha özgertish hoququm bar. Herqandaq resmi sorunlardimu “Abdireyim” dep (gerche lughette bolmisimu) qanun wastisi bilen yazghuzalaymen. Qarisingiz hazir bezi qoyuluwatqan isimlarning ichide hechqandaq mena bermeydighan lekin gheyri anglinidighan isimlar köpqu, nime menisi barlighini isim qoyghan kishimu bilmeydu. Lekin ular shu kishilerning tallidi, biz birnime diyish hoquqimiz yoq, chunki undaq isimlar qanunni buzghuni yoq we qanunimizda isimlar tizimliki chiqirip we shu isimlarni qoyush shert dep belgileklikmu emes. Bu addiy qiyastin shuni körüshke bolidiki, “isim-famile” digen “imla” qaydisigah oxshash texnikiliq mesile emes. Köp hallarda shexsi yaxturish bilen munasiwetlik ish. Bir kishi Gollandiyede “Philip” digen isimdiki “ph” qosh yazghini üchün, yeni “Phphilip” hökümet orunliri yol qoymay, ahiri sotqa chushup utup chiqqiptu lekin baj töleydiken. Bu yerdi baj mesilisi bashqa kishilerningmu bundaq qilishqa yol qoymasliq bolushi iniq, dimek eger baj toleshke chidisang, qandaq yazsang ixtiyaringiz digen söz. Mening bir hizmet deshim bar idi, uning diyishiche Gollandiyede kishiler isimlirining Seriq Waraqlarda(telefon deptiri) bashqa tizilishini oylushup yaki eng ashirqa tizilishini oylushup “a” yaki “z” ni tekrar yézish ewja alghanmish. (xata chushunup qalmang, bizmu ashundaq qilayli dimekchi emesmen). Dimek, isim-famile mesilisi bolsa intayin dinamik shey’i. Bundaq hadisini, birer profesor yaki doktorning yazghan lughiti yaki kitabi arqiliq qapsash we cheklesh mumkin emes.


>>>>Boran: siz özingizning ismini shundaq atashni toghra tapsingiz atawéring, biraq u isim bashqilarning neziride(axbarat-neshriyat) texellus bolmisila menggü sizning leqimingiz bopqalidu,chünki ''izahliq lughette'' shundaq yezilghanken, shu boyiche qéliplishidu,>>>>

Men undaq atashni toghra taptim dep bu sorunda élan qilghinim yoq. Shundaqla men bu sorunda hech kimge mening isiminni men yazghan boyiche yézinglar dep yarliq chushurmidim. Kishiler méning isiminni “Abdurehim” dep yazidu.(Misal: Waris, Erdem, hetta siz,…..) lekin men ulargha, hetta sizge isiminni xata yézipsiler “Abdireyim” dep yézingar diginim yoq, undaqmu dimeymen “Abdurehim” dep yazsimu boliwéridu. Shundaqla hech qachan “hejep… isiminni men yazghandek yazmidi” dep aghringhinim yoq hem undaqmu oylimaymen. Bezide bezi dostlar, misal: Erdem ependi mening yézish uslubumgha egiship, “Abdireyim” depmu yazidu. Bu ularning mening tordiki tallishimni hormetliginide, hergizmu ularning mening isimining lughettiki sheklini yazalmighanlighida emes, ésimde qilishiche shexsiy alaqige Erdemmu isimin toghurluq yaghan, Abdireyim dep yézishimdiki sewepni az tola yazghanidim buni Erdem chushendi. Chünki bu yer(tor) bolsa resmi(official) orun emes yaki bolmisa “Xinjiang Uniwersitéti Imli Jurnili” yaki “Tarim Edibiyati” liri emes. Bu bolsa, ishtin sirtqi dostlar bilen mungdishidighan bezi ishlarni munazire qilidighan sorun. Undaq bolghan iken, men isiminni qandaq shekilde yezish hette bashqidin özemge isim qoyush (xuddi sizdek) hoququm bar. Undaqta “Abdireyim” digen isimni torda “Abdurehim” dep yézilish shunche muhimmu? Eger heqiqeten, muhim we yaman tesir beridu dep qaralsa men isiminni “Abdurehim” dep yazsammu bolidu. Buni qillalaymen.

>>>Boran: ataqliq yazghuchi, alim Ötkür ependimu "Iz" romanining béshidiki süritining astigha qéliplashqini boyiche imza qoyghan. Emdi sizmu shundaq atang hem yézing, >>>>

Abduréhim Ötkür ependining “Iz” nomani oqughan. Mubarek ulugh ismining yézilishinimu bilimen.

Resmi orunlarda qandaq qilishimni men bilimen, ensirep ketmeng nopusumda we kimligimde kona yéziq bilen iniq qilip (ﻢﻬﻳﺭﻮﺪﺑﺄ) “Abduréhim” dep yéziqliq. Buningdin xatirjem bolung.(kona yéziqni komputerda aran ipadilelidim, bezi herpler yoq iken)

>>>>>Boran: esli arilashmay digen, bu gepni sizge köngül bölüp dewatimen “Muhemmed” digen isimni Muhemmet, Muxemmet, Memmet, Memet, Met digenlerning hemmisini toghra dep turuwalsingiz, biz qachanliqqa ilghar milletlerdek famililik milletlerdin orun alalaymiz? “Abduréhim”ni Abdiréyim, Abdirim, Aptiyim dep yursek siz buningdin haqaret his qilmamsiz? >>>>

Boran ependi: Siz méning maqalemni qayta oqung. Men hergizmu isiminning “Abdireyim” digen yézilishini toghra yézilish , u bolsa “Abduréhim”’ digen isimning özgergen shekli uni kishiler alli burun qobul qilip boldi dep sep sete satmidim. Lekin töwendikidek söz qilghan: Siz hergiz xata chüshünüwalmang.
……>>>>Abdireyim: Eslide bir isimning waqitlarning otushige we qollunushigha egiship, shu isimlarning herxil ozgergen shekilliri bolushi bu normal ehwal. Lekin xelq etrap qilghan xekillirini(Mexmut,Memet, Met Rozi….) xata diyish toghra emes. Bundaq addiyla xata esli bundaq bolushi kerek dise, isimlarning xil-mu xil bolushi reng-ge reng bolushigha tosqunchiliq bolidu xundaqla we shu isimda omur boyi atilip kelgen(hetta ata bowiliridin tartip)ler uchun bir yoqutush. Chunki isim yalghuz imla qaydisidek texnikilik shey’i bolmastin belki u bir insan rohi, izziti we shu milletning mediniyiti bilen munasiwetlik….>>>>

Dewatqinim xelq étrap qilghan shekiller, mesilen: Mexmut, Memet, Met Rozi,... Hergizmu “Abdireyim” digen shekilni déginim yoq.

Méning otturigha qoyghan idiyerim xata bolsa, sizningche bolghanda “Exmed” nimu “Muhemmed” ke özgertish kerekmu?!
Bilip qéling “Exmed” digen isimmu “Muhemmed” digen isimning shekil özgirishi.

Siz tizghan paydilinish matériallingizdiki:
>>>>>Uyghur tilining izahliq lughiti(Abliz Yaqup, Ghenizat Gheyyurani...,milletler neshriyati, 1990-yil, 6 qisim)>>

Izahliq lughetni yazghan kishining ismi “Abliz” iken Yaqup akimiz shu isimni Abdul’aziz yaki Abdu’aziz yaki Abdul’eziz dep esli sheklige özgertishi kerekmu? Elwette bu bir ehmiyetsiz ishte. Undaq isim yoqmu-ye? Men yéqindila bir Uyghur yazghuchining ismining Abdul’eziz ikenligini öz közüm bilen kördüm.

>>>"Gül" kelidighan yéqimliq isimlarni omumlashturup "Guli" depla ataydighan boldi, >>>>

Uyghurlarda “Güli” deydighan isim bar. Esimde bizning bir tonushimizning ismi “Güli” idi.
Toghra: “Gül” bilen bashlanghan isimni qisqartiwitidu, shu isimning igisi sel diqqet qilmisa. Men bilen bir idarida ishleydigha bir qiz bar idi. Ismi özgürüp, “Güli” bolup ketken. Bir waqitta men u qizgha, “siz isimingizni” toluq atashni telep qilsingiz bolmamdu, menmu toluq atashni xismetdashlargha ögettimghu” disem u qiz ancghe perwa qilmidi.

>>>>Boran: bu késel tedriji Uyghurche oqughanlarghimu yuquwatidu, sizge ochuqini éytsam, bashqilarning sizni Abudu, Abdu, Reyim, Rehi...dep atishi qandaqtur yeqinchiliq qilghini emes, belki, ismingizni atashqa horunluq qilghanliqi yaki kemsitkenlikini bildüridu, shunga uyqungizni échip derhal ismingizni toghrilang. Siz mundaq atashlarni "meni ekiletti" dep chüshensingiz tolimu hamaqetlik qilghan bolisiz.>>>

Mening isimim toghurluq siz men üchün bek ensirep ketmeng.

Men xizmetke chiqqan birinchi künila , méning mudirim we shundaqla méning bash enginerim méning isimini “Abudu” digen idi, men shunanla méning isimin undaq emes toluq denglar digen, arqidinla xizmetdashlarmu “Abudu” déyishke urun'ghan idi ularghimu qandaq tolashni ögettim. Kim bolushidin qet'i nezer, kim méni “Abudu” désila shuan “---Toluq atang” dep tekitlep turdum. Aldi keyni bolup ikki yilda eng chong bashliqlardin tartip puxraghiche isiminni toluq atashni ögettim.

Uyghurlarda “Reyim, Reyimjan, Reyimaxun, Rehi” digen isim bar, lughette belkim “Rehim, Rehimjan, Rehimaxun” bolushi mumkin. Mening bowamning isimi bolsa “Reyim”. Bir aghinamning isimi “Rehi” UKY bilen yazghanda yeni “Rexi” idi.

Boran isimlargha kelgende “lughettin tapalmidim” dep dogmiliq qilmang. Chunki “lughet” bolsa bir yaki ikki kishi tüzgen kitap, bir millette bolghan hemme isimlarni öz ichige élihsi natayin. Eng muhimi, kitaplarni shexsiler yazghanlighi bolghachqa ularning isimlarni toplash we isimlarning bezi wariyantlirini étirap qilish qilmasliq pozitsiyesi oxshash bolmighachqa, bezi isimlar shallinip qilishi iniq. Eger biz sizdek kitapqila ésiliwalsaq ata-bowilirimizning kim ikenliginimu untup qalimiz.

>>>> Boran: Rehi, Keri, Nuri ….Bu(lar)ni qandaqmu yéqimliq digili bolidu? Yéqimliq diyilse Ghuljida isimlarning axirigha "m, um" tawushini qoyghanliqini yéqimliq dise bolidu.Mesilen: Patimem, Nuzugum, Nurum>>>>

Siz qizziq ikensiz: Siz yaqturidighan isimlarni yéqimliq dep, sizge tonush bolmighan isimlarni yaqturmighiningiz nimisi?! Mushu maqalingizni oqughan “Nuri, Rehi, Keri” larning erwayi qiriq gez örleydighan boldi-de. Bu nuxtigha bolghan bir tereplimilik köz qarishingiz “mentiqighe” yatmaydu. Yaki bolmisa yuqarqidek isimlar yoqmu-ye? Eger yuqarqi isimlar yéqimliq bolmisa, kishiler shundaq atilamti? Hetta, "Tashi" digen isimmu bar téxi.

>>>>>>Boran: Qeshqer, Atushlarda isimlarni qisqartip "esh,ek,aq" digen qoshumchilar bilen ekiletme isim yasash we shu isim singip qelip omur boyi shu isim bilen atilidighan isimlar mewjut. Mesilen:
Enwer---------Enesh Muqeddes---Muqesh Munire--------Munesh Abla-----------Abaq Peride--------Peridek
Patime------Patek Ghopur------Ghopurek Obul----------Obuq
Nurjan, Nurane------Nurek Bu isimlar xeli yeqimliq anglinishi mumkin, >>>>>

Mening bir newre akamning balisining ekiletke isimi “Enesh”.
Lekin “Muqesh”, “Abaq” ,”Patek” ,”Ghopurek”, “Nurek” digen isimlarnining ekiletme isimlar ikenligini bilmeydikenmen, bir nime diyish hoququm yoq.(….Nawada mushu isimdiki tordashlar bolup qalsa yaki anglighan bolsanglar, pikiringlarni yéziwetsenglar). Belkim bardur.

>>>Boran:…..Shunga xas isimlarni qéliplashturup uni téximu yéqimliq, teximu toghra teleppuz qilish intayin muhim. >>>>>>

“Téximu toghra” digen ibarini chüshinelmidim. “toghri” ni qandaqsige “téximu toghra” qilghuni bolidu?

>>>>Boran: Yighip éytqanda, chet'elche yaki Uyghurche xas isimlarni bir-birige aylandurushta , adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish,>>>

Bu birlikke kelgen köz qarash.

>>>Boran: adetlenmigenlirige lughet terkibi boyiche yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen. >>>>>>

Bun mesilige bashqilar nime dep qaraydikin? Bashqilarmu pikir bayan qilghan bolsa. Bu mesilide ortaqlishishqa men teshna.

Yéngidin kirgen we kirmekchi bolghan bashqa millet tilliridiki XAS ISIMlarni yézishta Hazirghiche üch xil qosh qarash bar:

1. Shu xas isimlarning shu tildiki oqulushini asas qilip, Uyghurche ahang terjimisini yezish.
Mesilen: Mao Zedong(Henzuche)------Maw Zédong(Uyghurche)
Chirac(French)-----------------Shirak(Uyghurche)
Xinjiang(Henzuche)-----------Shinjang(Uyghurche)

2. Shu xas isimlarni shu tilda latin yeziqi bilen qandaq yazsa, UKY bilen öz péti yézish.

Mesilen: Mao Zedong(Henzuche)------Mao Zedong(Uyghurche)
Chirac(French)-----------------Chirak(Uyghurche)
Xinjiang(Hanzuche)-----------Xinjiang(Uyghurche)

Yuqarqi közqarashlardin sirt yene üchünchi yolmu mewjut(Boran Ependim tekitligen).

3. Hanzu tilidiki HAS ISIMlarni öz péti yezish, bashqa tillardin kirgen sözlerni ahang terjimisini yezish, lekin "C,V" bilen kelgen chetel xas isimlarni "C,V" larni saqlap qilip öz péti yizish.

Mesilen: Shanghai(Henzuche)----------Shanghai(Uyghurche)
Xi’an(Henzuche)-------------Xi’an(Uyghurche)
Chirac(French)---------------Shirak(Uyghurche)
Vitamin(Englishche)----------Vitamin(Uyghurche)

Mening tallishim bolsa: Ikkinchi qoz qarash bolup burun kirgen Xas ISIMlargha chiqilmay burun qandaq yazghan bolsaq shundaq yézish. Yene tekitley:
Bu pütünley shexsi köz qarashlar men hergizmu bu idiyelirimni köpchilikke tangmaqchi emes. Nime bolushtin qet’i nezer HAS ISIMlarni shu tilda latin yeziqida oxshash yézishni biz hazir tallimayli hamini bir küni uni tallaymiz. Chünki bu dunyaning yölünüshi. Eger, yaq disek birinchi yolli méngish kérek, yeni hemme nersini(xelq’araliq birlik, bezi qisqartilghan sozlerdin bashqa) Uyghurche oqulushi boyiche yézish.

Yaq umu emes, bumu emes töwendiki Boran ependining yekunini boyiche bolsun dep ipade bersenglar. Köpchilik qoshulsa, buninggha méningmu qoshulmaydighan heddim yoq. Men qoshulimen.

>>>Boran: Chet`el tilidin kirgen xas isimlarni yézishta adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen. >>>>

Boran ependi, gep-sözüm bek tégip ketip qalsa. Könglingizge almaq, tegip kétidighan qilipmu yézipmu ketmidim. Chünki kinaye we tene digen obzurchiliqta bar nerse.
Shuni tekitlep ötey, Jawapni manga yézip turup. Töwendikidek yazsingiz muapiq emesqu deymen.

>>>>>Boran: gep-sözlirimde qopalliq bolsa kechüriwitersiler>>>>

Kechüridighan kishi bashqilar emes, belki men. Chünki siz méning maqalemge jawap yazdingiz we heqiqeten qamlashmighan sözler bilen manga qolap tegdingiz. Shundaq bolsimu, men buni kömglümge almaymen. Téximu yaman ehwallarnimu men köp kördüm. Shundaq bolghan iken, bezide heddidin éship ketmigen halda özemning yoli bilen “rediye” bérish hoquqummu bar. Lekin buni öch élish xarektirlik jawap dep oylap qalmang. Siz méning yenila tordiki dostum(men shundaq oylaymen), menmu yenila sizning dawamliq tordiki bir dostingiz bolushumni ümid qilimen. Munazirilar dawamlishishi kerek. Munazir bolghandila andin ilgirlesh bolidu, eger hemmimiz oxshash sayrisaq. Uni “munazir” diyish qandaq toghra bolidu. Mushundaq oxshimighan köz qarashlar bolghandila biz bir birimizdin ögineleymiz.


“ö,ü,é” larni izchil yazalmidim, xataliq bolsa kechuring.

Xataliqlar bolsa tüzütüp oqughaysiz.

Aman bolung,
Abdireyim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.