VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/22/24 08:07:19 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, [6], 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/25/01 17:30:31
Author: A.I.
Subject: ä　Heripi Toghrisidiki Qaraxlirim

(Towendiki maqale hazrice UIY da yezildi, UKY ni toluq ozlexturup bolghandin keyin andin xu boyice yezix pilanidimen, toghra cuxen’geysiler)

Abdireyim, siz digendek biz bu qetim “UKY ni layihiligende keng helq ammisining pikrini anglax we rayini sinax” digen’ge teng awaz qoxup, hemmimiz meyli toghra bolsun yaki hata bolsun her hil xehsiy kozqaraxlarni otturigha qoyup kelduq. Meningqe otturigha qoyulghan munazire pikirliri meyli toghra bolsun yaki hata bolsun, UKY ni cuxunux we uni mukemmellexturuxte belgilik rol oynixi kerek idi (eger bizni munazire elip berixqa righbetlendurgenlerning desliwidila bu pikirlerni qobul qilix yaki buni mutehesislerge yetkuzux muddiasi bolghan bolsa). Hemme ademning til-yeziqqa ait quxencisining ohxax bolmasliqi, mulahize ciqix nuqtisining ohxax bolmasliqi sewiwidin her hil pikirler otturigha qoyulixi mumkin. Lekin muxu pikirler icidin bezi yahxi kozqaraxlarmu otturigha ciqmidi digilimu bolmaydu. Mesilen alayluq, siz digendek otken qetimliq munaziride <ämgäk> digen sözüktiki <ä> heripinining Uyghur tilidiki ixlitilix castotisining nahayiti yuqiri ikenlikini kozde tutup, uni addila qilip dep elip, eksice ixlitilix qetim sani nisbeten az bolghan digen sözlüktiki heripini <ë> dep elixni mutehesislirimizningmu kallisidin otkuzup bolduq dep bu qetim biheste olturuptuq. Oylimighan yerdin yene bu hil yahxi layihemu qayta inkar qiliniptu. Nime ucun bu yahxi layihe qayta inkar qilinip taxlinip, yene <ämgëk> bilen qa qaytqanliqimizning sewiwini eniq bilelmidim (belkim tilxunasliq we yeziqxunasliq nuqti’ineziridin qarighanda buning belgilik asasi bardur). Siz digendek, til-yeziq mutehesislirimiz bu toghriliq eniq cuxendurux bermise, bir qisim kixilerning hazirqi layiheni tez qobul qilip ketixi natayin dep qaraymen.

Biz bu qetim torda UKY toghriliq munazire elip barghanda, <ä> bilen ning mesilisi alliqacan hel bolup bolun’ghan dep oylap, UKY diki larnila muhakime qilip olturuptuq. Oylimighan yerdin, bu qetim otturigha qoyulghan pikirlerghu bir cette turupmu tursun, eksice eslide ming bir muxeqqetlerde hel qilinip bolun’ghan dep qaralghan bezi kozqaraxlarmu inkar qiliniptu. Menmu Abdireyim ependige ohxax, hazirqi layiheni himaye qilixim hem qollinixim mumkin, lekin uni qollinixtin ilgiri bu layihediki yuqarqi nuqtini kopcilik bilen birge aydinglaxturiwelixni umit qilimen. Hazir elan qilin’ghan UKY layiheside qox cikitlik taj(umlaut)liq herptin 3 herp (ä, ö, ü) bar bolup, <ö, ü> larni qox cikitlik taj(umlaut) bilen ipadilexke imkaniyet yar bermigen ehwallarda qox cikitlik taj(umlaut)ini eliwetip dep ipadilewersekmu cong cataq ciqmaydighanliqi kop tekitlinip keldi. Undaqta <ä> heripicu? Eger uni qox cikiti bilen ipadiligende, bu herpning ixlitilix castotisi bek yuqiri bolghacqa, UKY bilen yezilghan maqalilirimiz “yultuz cimirlighandek” kozimizni “qamaxturidu”; eksice qox cikitini qoyuxqa amal bolmighan xara’itlarda tajsiz ipadilisek sozluklerni oquxta mujimellik kelturup ciqiridu. Ixenmisenglar <ä, ö, ü> larni amalsiz qox cikitsiz ipadiligen ehwallarda zadi qaysisining eng kop tesirge ucraydighanliqini towendiki misallardin korup beqinglar:

üzüm-uzum / ügünüsh-ugunush / ülgürüsh-ulgurush /
ömür-omur / körünüsh-korunush / körüsh-korush / ökünüsh-okunush/
ämgäk-amgak / Ämät-Amat / äjir-ajir /adäm-adam / äqil-aqil

Yuqarqidin xuni koruwilixqa boludiki, <ä, ö, ü>larni qox cikitsiz (umlautsiz) ipadiligende, eng kop mujimelcilik peyda qilidighini yenila <ä> heripidin ibaret. Eger, ilgiriki kopcilikning birixi arqiliq hokumetke yollan’ghan esli UKY layihesi boyice nowette élan qilin’ghan UKY diki ixlitilix castotisi yuqiri bolghan <ä> ning ornigha , eksice ixlitilix castotisi towen bolghan ning ornigha <ë> ni ixletsek, undaqta qox cikitlik herplerning sozluklerdiki ucrax qetim sanini azaytixqa paydisi bolupla qalmastin, belki yene bezi amalsiz ehwallarda <ë> ni qox cikitsiz ipadilexkimu imkaniyet yaritip beridu (bundaq ipadiligendimu cong mujimelcilik peyda qilmaydighanliqini UIY ning emiliyiti ispatlidi). Mana bu “bir calmida ikki pahtekni soqux” digenlik emesmu? Ixenmisenglar towendiki misalni korup beqinglar:

ämgäk-amgak-emgek/ ägär-agar-eger / mänsäp-mansap-mensep / äjir-ajir-ejir /
ëyiq-eyiq / ëghir-eghir / ëlan-elan / ëtiqad-etiqad/ tëhnika-tehnika /

Yuqarqidek <ä> ning ornigha , ning ornigha <ë> ni ixletkende, <ë> heripini amalsiz ehwalda qox cikitsiz ipadilep taxlisaqmu uqumda mujimellik peyda qilix ehwali yoq diyerlik bolixi mumkin, xundaqla bu hil usul arqiliq UKY ni qox cikitsiz ipadilex(amalsiz)ke nahayiti yahxi imkaniyet qaldurup bireleymiz. Bundaq disem meni qox cikitlik herplerni cikitsiz ipadilexni terghip qilip, UKY da yene bolunux kelturup ciqarmaqci dep oylap qalmanglar, biz bezi alahide ehwallar (mesilen, herplerni qox cikiti bilen ipadiligili bolmaydighan yaki birmu-bir ipadilex zoruriyiti yoq dep qaralghan…. ehwallar)nimu kozde tutup, UKY ni alahide xaraitlardimu bimalal ixletkili bolidighan qilmisaq keyince uning ixlitilixi kop ceklimilerge ucraydu dep qaraymen. <ë, ö, ü> tin ibaret sozuq tawux herplirimizni cikitlik hem cikitsiz ipadiligili boluxtin ibaret bu alahidilikmu bizning Uyghur tilimizning ozige has fontikiliq alahidiligi emesmu? Nimixqa buningdin epcillik bilen paydilanmaymiz? Bu yerde tekitlimekci bolghinim: bu hil alahidiliktin epcil paydilinip, UKY ni her hil alahide xara’itlardimu qox cikitlik tajliri bilen yaki tajsiz bimalal ixletkili boliweridighan “kop iqtidarliq” yeziqqa aylanduruxni oylixip baqayli.

Beziler UKY da qox cikitlik (umlautliq) herplerni qet’i ixletmeslikni texebbus qiliwatidu. Bunimu toghra cuxinixke bolidu. Cunki bezi ehwallarda qox cikitlik herplerni ipadiligili bolmaydighan ehwallar bolixi eniq, yene biri qox cikitlik herplerni kirguzuxning ozimu bir awariciliq ix tuyilixi eniq. Lekin, UKY ning keyince her hil sahelerde keng qollinilip, hazirqi Uyghur kona yeziqimizda yezilghan ilmiy maqalilerni toghra, eniq transkiripsiye qilixta, Uyghur kona yeziqidiki maqalilerni tez hem asanla UKY xeklige almaxturux…... qatarliq kop sahelerde oz rolini jari qildurup, uning keng ixlitilixini oylaxqanda, yenila qox cikitni kirguzup qoyghinimiz ilmiy dep qaraymen. Eger siz qox cikitlik herplerni ixlitixke imkaniyet yoq yaki ixlitixning zoruriyiti yoq dep qarisingiz, xehsiy het-alaqe we baxqa ucur almaxturux jeryanlirida ehwalingizgha qarap uni cikitsiz ipadilisingizmu cong mesile kelturup ciqarmasliqi mumkin. Biraq, bezide sozluklerni qox cikitliri bilen eniq ipadilimise hata cuxence peyda qilidighan ehwallarda uni imkanqeder qox cikitliri bilen ipadilexke toghra kelidu. Mesilen, towendiki misallar peqet qismen alihide misallar bolsimu, bezi taq sozluklerde qox cikitning belgilik rolgha ige ikenlikinimu hes qilix mumkin:

Öltürüsh - olturush (adem öltürüsh / orunduqta olturush)
Örüsh - orush (tetür örüx / oma orush)
Öy - oy (öy jahazisi / oy hiyal)
Üz - uz (üzüm üz / u qiz bek uz)
Tüz- tuz (tüz kocet; tuz temi)
Bölüsh -bolush (birni ikkige bölüsh; pak-diyanetlik bolush)
Kör - kor ( Yiraqni kör / Közi kor)
Öt - ot (öt yallughi / ot qoyush)
………………………………

Men yuqarqilarni sozlex arqiliq birlikni buzux meqsitim yoq (hem men bir ademning pikrige UKY ozgurup ketixi natayin), peqet Abdireyim ependi aldinqi hetide ottuirigha qoyghan’gha ohxax, yengi UKY layihisidiki “ä” heripining ixlitilixi toghrisida eniq bir cuxencige ige bolux meqsitide bu xehsiy qaraxlirimni yazdim. Hemmisi peqet mening xehsiy qaraxlardin ibaret halas. Qoxulmaydighanlar oz pikride qalsa boliweridu.

Ahirida, zirikmey oqughininglargha rehmet.

Bu maqalini A.I. saet 2001-07-06.09:02:10 de tehrirligen!
Alim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.