VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/21/24 17:09:57 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, [8], 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 22:59:17
Author: Abdireyim
Subject: Yan., 08-2001, aldida

From:
Date: Wed Jan 3, 2001 11:58 am
Subject: Yan., 08-2001, aldida



Western Europe(ISO) bilen enkodlang!

Diqqet: munazililer hec kimge qaritilghan emes. Aldirap yezilghanlighi ucun her hil hataliqlar bolixi mumkin tuzutup oqasiler. Eger uquxmasliqlar bolsa, rey_u@hotmail.com gha het yezing. uygurlar@egroups.com gha yazmang. Rehmet.

Hörmetlik Erdem /Waris/Alimjan/Tordaxlar,

Yahximu siler. Aldi bilen menmu hemminglarning UKY ni birlikke keltürüsh ulugh ishigha köngül bolup izdiniwatqininglargha we pikir toplawatqininglargha kop rehmet eytimen. Her hil oy pikiringlar/pikirlirimiz UKY ni belgilexte nahayiti muhim rol oynaydu. Huddi Erdem digendek bir xeyini baxqa bir hil ciqix nuhtisi bilen tehlil qilsaq baxqice yekun ciqixi mumkin. Qandaqla bolmisun, her hil ciqix nuhtilar UKY ni belgilextiki kam bolsa bolmaydighan amillar. Cunki bir adem oylighanni yene birimiz oylap ketmesligimiz mumkin.

Henzularning bir gepi bar, “Sen Ren Xing, Bi you Wo Shi” ,” Sen Ge Ren, Ding Yi ge ZhuGe Lang” . Bularning Uyghurci menidax ibarilirini der hal esimge kelmidi kecurunglar.

Bu munazirigha hemmimiz aktipliq bilen qatnaxsaq, erkin pikir bayan qilsaq coqum yetije bolidu. Epsuslilarlighi wahtimiz qalmidi. We bizning biwaste Ustazlirimiz bilen yuz turane yaki het alaqe arqiliq sozluxux/yezixix pursitige muyesser bolalmiduq. Belkim, bezi nersilerni internette iniq sozlex qiyindu yaki melum ceklimige ucraydighandu. Xuning bilen qarxi terepning oyini iniq bilelmeslik yuz bermekte.

Abdi Reyim bek jahil dep oylap qalmanglar. Yazmay digen idim, lekin yazghim kelip ketidiken. Hemmimizning mehsidi bir yeni qandaq qilghan caghda, mukemmel bir yeziqni hujutqa ciqirix. Lekin, buni oyluxup bolghice belkim UKY ni alliqacan munasiwetlik orunlargha sunulup bolidighandu.

Xundaq bolsimu yezip qoydum.

>H ning arqisigha pesh qoyup qoyush xunddi u,o,a larning arqisigha apostrophe (Yingniler -->Siz eytqandek) qoyup qoyghandek ish iken. U pash ke oxshash sözlerni böliwitidiken, >omumen ëytqanda xetning güzellikige xeli chong tesir yetküzidiken. Dimekchi x üchün >ishlitilmekchi bolghan “hh”, “h,” … lar muwapiq emes.

Toghra pexning roli huddi apostrophe ning roligha ohxax. Lekin "h," bolsa sozuq tawuxlargha qarighanda intayin az ucraydu. 1351 sozluk maqalidin birni misal qilip olturup “h,” ning ixlitilixini bir putun maqalini oylaxsa guzellikke ance tesiri bolmaydighanlighini sozligen idim. Muhim nerse "'h," bolsa UYY diki "h," nahayiti ohxaydighan xekil ikenligini bizning buni qobul qilalaydighan xertimizning barlighini eskertken idim.

"x" bolsa Ispance bilen Roscidila "h" dep oquydu. Englishcide "eks" dep oquluxi bolsa nayayiti omumi ehwal, xuning bilen nurghun milletler Ispance sozluguciler(300 million) we Roslar(150 million ) gha egexmey, Englishlargha egixip "x" ni "eks" dep oquydu. Cunki english tili Dunya tili bolup qaldi.

Mesilen: Zhongguo din "Xie" famililik bir kixi Israiliyediki International Krusqa qatnaxqan iken kursantlar(dunyaning herqaysi jayliridin kelgen) uni “Eksie” dep caqiridighanlighini manga birsi sozlep bergen idi, hetta beziler nime dep oquxinimu bilmey qalidiken. U ”mening isism “xie” disimu ular ozi bilgenge caqiriweridiken ahiri amal yoq xundaq caqirixqa konup qaptu.

Mesilen: Abduxukur Abdurixit digen isimni baxqilar Abdueksukur Abdurieksit dep oquxi mumkin(qiyas).

UKY boyice Xamid ni qandaq caqira? EksAmid. Belkim, Xmas(Chrismas) ning elhami bilen, ChrisAmid dep caqiridighanlarmu ciqar. Elwette, Ispance uqidighanlar hamid dep qaqiridu, cunki Ispacida Xavier(havier) digen isim bar. Lekin ulardin baxqa qancilik adem ispance biler? Roslarmu toghra oqalaydu. Esimde qilixice Sabiq Sevit Itipaqidin kelgen birsi, “Texas” digen namni “Tehas” dep oqighanlighini oz qulqim bilen anglighan idim. Keyin bundaq ehwalgha diqqet qilsam nurghunlighan Roslar kop hallarda Englishcidiki yaki baxqa tildiki “x” ni “h” dep oqiweridiken.

Dimek, “x” ni her hil millet her hil oquydu. “x” ni biz “x” (xam) dep oqux bizge adetlengen. Bundaq oquwatqwinimizgha 40 yildin axti. Bundaq disem “q” gha konduqqu digen soal yene ciqixi iniq. Bununggha konuxtiki yene bir sewep, English tilida we baxqa tillargha “q”(Iraq) ni “k,” gha yeqin tawux bilen oquydu. Bu omumi ehwal, lekin “x” ni “eks” dep oqughanlighi nurghunlighan kixilerni ganggiratmaqta. “x” ni “h” dep oqux bizge intayin tes.

Undaqta biz nime ucun "x" ustide ozimizning adetlengen oquximizni, IPA bek esiliwalimiz. Bu nuhtida bizning burunqi yeziqimizgha yeni UYY gha warisliq qilix qilmasliq mesilisi bar. UYY diki qismen herplerge warisliq qiliximiz kerek. Bolupmu “x” ni. Towendiki usunde yuqarqi idiyeni kuwetleydu. Yeni, nime ucun Ozbekler yaki baxqilar Roscidiki “x” gha warisliq qilghanlighi.

“…, x belgisi Silaviyan elipbeside “h” dep oqulidu, xundaqla sabiq Sovet Ittipaqidiki ittipaqdax jumwuriyetlerning kopincisi yerim esirdin koprek Silaviyan yeziqini asas qilip oz millet tillirini ipadilex jeryanida, Silaviyan belgilirige ozlixip qalghan. Yeqinda Ozbekler yeziq isla¦ءti elip berix davamida, “x” ni “h” ……. bilen ipadiligan, bu ularning bundin burun ixletken yeziqigha qismen varisliq qilix, oz emeliyitiga asasen korgen tadbirlik hulasis, emdilikte biz , “x” ni “h” dep teleppuz qilsaq taza muvapiq bolmay qalidu, yuz necciligan Latin ¦إripliridin ¡°h¡± ve ¡°¦ء± gha muvapiq belge tepux mumkin dep qaraymen.

Bu ikkila layi¦ةde, ¡°e¡± bilen ¡°¨¦¡± da talax-tartix kop, ¦إqiqeten ¡°e¡± ning ixlitilixi ¡°¨¦¡± din kop, bu talax- tartixmu aqivat ¦إr ikkila layi¦إge ohxaxla buzghunciliq harekterlik tesir korsetti. U qandaqla belge bilen ipadilenmisun yaki korunuxi set bolsun, u peqet oz novitide tillimizni ipadlex ucun unumluk hizmet qilsila boldi. “(Tursun TKT)

Elwette herqandaq ixining ikki tereplimisi bolidu. Bir terepni oylisaq bir teripinidin quruq qalimiz. Bundaq ehwalda aldi bilen ozimizning menpetini oyliximiz kerek.

“x” xam bolsa baxqa uzuq tawux herplirige qarighanda ixlitilix castotisi helilam yuqiri. Arqa arqidin helidighan ehwallar nurghun. Misalda, jemi 207 “x” ucrighan “c” jemi 79 “zj” bolsa 3. Eger yuqarqilarni “sh,ch,zh” dep yazsaq esli “h” bilen qoxulup “h” herpininig ixlitilix castotisi tehimu yuquri bolup ketidu. Negila qarisa “h” turghan. Bumu bir sesapta hetlerning ehcamlighigha, guzellikke we eng muhimi hojjet hejimi(komputer) zoruyup ketixi iniq.

Undaqta “h” ni ipadilexning baxqa carisi yoqmu? eger (h,) ni bolmaydu disek?

UKY da 26 herptin sirt umlautliq herpler bar , bizning taz bolsang gedengice bol digen ibarimiz boyice “h” gha qalpaq kiyguzseq qandaq bolar. Yeni Ĥĥ. Hh(ustide qalpaq)

Ikki hil xekilni maqalida ixlitilixi boyice selixturup beqinglar(“h,” xehlimu maqalining ahirida berildi). Bundaq ehwalda eger qalpaq yezilmisimu, “h” we “h,” oqulixi intayin yeqin bolghandin keyin oqarmen bimalal oqalaydu huddi UIY dek.

Bumu bir hesapta “prinsipimizgha”uyghun kelixi mumkin yeni “ö,ü.ë” larni “o,u,e” dep yazsimu bolidu diyilgen(imkaniyet bolmighanda, email we internetta)

Bir mesile: Ĥĥ English (International) keyboardda barmu yoq? Buni iniqlap beqix kerek. Xuning bilen UKY da jemi uc umlautlik herp bir qalpaqliq herp bolidu. Qalpaq disem, “mediniyet inqilawi” esinglargha kelip qilip Ĥĥ gha oc bolup qalmanglar yene.

Jemi sözlük=1,351

Jemi h,erp=10,659

ĥ=43-----------------> ĥ(h,örmet) ance köp ucrimaydu emes. Xuning ücün bir pütün maqalining körnüxige/güzelligige ance tesiri bolmaydu.

ë=59------------------->bu h,ërp intayin az ucrighan e(emgek tiki) silixturghanda.

e=756--------------- e( emgek). Yengi Statics. Otkende bir birlep sanighacqa hataliq bolup az sanilip qaptu.

c=79--------cayhana

x=207--------xam

h (h, gh)-------224. Koruxke bolidiki eger “ch” we “sh” ni ixletsek. Jemi 553

zj=3-----------------

Uzaq tarihqa ige Uyghur edebiyatining ĥerqaysi tarihiy dewrliride ana til sapliqini qoghdax we uni güllendürüx yolida keskin kürex, bes - munaziriler bolup ötken, nurghun alim, ediblirimiz ana tilni saplaxturux yolida bir omur qan - ter tökken bolsimu, yene bezilerning baxqa tillarda eser yëzixni ewzel körüp, ana tilda eser yëzixqa sel qarixi, ana tilgha pixxiq bolmasliqi, ana tilgha bolghan tonuxning yetesizliki, xundaqla baxqa tillarning küclük riqabitining tesiri tüpeylidin, edebiy ijadiyette ana til sapliqini qoghdax we uni güllendürüx toluq kapaletke ige qilinmighan, xuni biliximiz kërekki, ana tilning sapliqini qoghdax we uni qëliplaxturux, muqerrer ĥalda ortaq tilning keng kölemde omumlixixini ilgiri süridu. Ortaq tilning omumlixixi rayonlarning di'aliktik, xiwe perqini kiciklitip, ana tilning ipadilex iqtidarini axuridu we uni qëliplixixqa ige qilidu. Bu arqiliq ana tilimizning baxqa tillar bilen bolghan riqabet kücini axurup, uning mewjudluq mu ĥitini we tesirini kengeytkili bolidu. Awam - helq ana tilni tëhimu etrapliq igilex, cüxinixte köpince edebiy eserlerge muraji'et qilidu. Xu millet edebiyatidiki xë’ir ĥekaye, roman, qoxaq, biyit, dastan, qisse, riwayet, epsane, cöcek, meseller ĥem maqal - temsillerdin ozuq ëlip, ularning til ixlitix ala ĥidilikige diqqet qilip, uni ijadiy özlextürüp, öz tilini qëliplaxturidu we bëyitidu. Edebiy eserler ana tilining sapliqini qoghdax uni bëyitix, güllendürüxte mu ĥim mes'uliyetni üstige alghan bolidu. Yene bir tereptin alghanda, ana tilining tereqqiyati we güllinixi bolmisa, milliy edebiyatning tereqqiyati we gülliniximu bolmaydu. Xunga edebiy ijadiyette ana tilini gewdilendürüx, uning güzel, pashaetlik ipadilex kücini axurux we namayan qilix ĥerbir yazghucining bax tartip bolmaydighan burci, edebiy ijadiyettiki bu qanuniyet pütkül insaniyetke ortaq bolup, özining milliy edebiyatini söyüdighan, ana tilini ĥörmet qilidighan ĥerqandaq yazghuci bu en enige warisliq qilidu. Ana tilining qudretlik ipadilex kücini namayan qilip, jahan'gha mex ĥur nadir eserlerni yaritix arqiliq milliy edebiyatni güllendürüx yolida omurwayet tirixcanliq körsitidu. Buning ücün ediblirimiz edebiy ijadiyet bilen xughullan'ghanda ana tilimizning fontikiliq, grammatikiliq we leksikiliq ala ĥidiliklirini toluq igilixi, qollan'ghan söz - jümlilirining toghra, ihcam, janliq, güzel boluxigha e ĥmiyet bërixi, bolupmu ana tilining sapliqini qoghdixi zörür.

Ja ĥan edebiyati tarihigha nezer salidighan bolsaq, dunyadiki ĥerqaysi el we ĥerqaysi millet yazghucilirining öz ana tilini qoghdax we bëyitix arqiliq milly edebiyatni güllendürüp, bügünki ucur dewride ghayet zor ĥayatiy kücke ige edebiyat qilip yaratqanliqini körüwelix tes emes, ottura esirde gherbiy yawropadiki nurghun milletlerning edebiyati hristi'andini ilahi ĥakimiyitining küclük iskenjisige ucrighan, hristi'an dini muhlisliri latin tili bilenla eser yëzixni tesebbus qilghanliqtin, baxqa millet yazghucilirining ana tilida eser yëzixi ceklimige ucrighan. Buning bilen baxqa milletlerning milliy edebiyati tereqqiyatqa ërixelmigen. Edebiy güllinix dewrige kelgendila, yawropadiki milliy tillr tereqqiy qilip, nurghun nadir eserler barliqqa keldi. Italiye xa'iri danti, en'gliye yazghucisi cawsir, germaniye yazghucisi Martin Awpi qatarliqlar öz ana tilida eser yëzip, milliy tillarning tereqqiyatini ilgiri sürdi. Buning bilen grnsuz in'gliz, italiyat, German, ispan edebiyatliri ghayet zor tereqqiyatqa ërixti.

Uyghur edebiyatining ĥerqaysi tarihiy dewrlerdiki tereqqiyat basquclirigha nezer salidighan bolsaq, ĥer hil sewebler tüpeylidin ana tilning sapliqigha buzghunciliq qilin'ghan ĥadisilerning yüz bergenlikini, xundaqla bu ĥaletni özgertip, ana tilini qoghdax yolida öcmes izlarni qaldurghan söyümlük ediblirimizning bolghanliqidin ceksiz iptiharlinimiz, melumatlargha qarighanda, xinjangni öz icige alghan keng ottura asiya zëminida yaxighuci türki tilida sözlixidighan helqler islam dinigha ëtiqad qilghandin këyin, ularning medeniyet we ma'arip ixliri islam medeniyiti izigha cüxürülüp, jem'iyette ereb tili we pars tili arqiliq terbiye alidighanlar köpeygen. Ziyaliylar qatlimida ereb we pars tili bilen eser yëzix bir hil modigha aylinip qalghan. Bu ĥaletning uzaq muddet dawamlixixi netijiside, nurghun türkiy tilliq ziyaliylarning ereb - pariscigha qarighularce coqunux ĥadisisi yüz bergen, ular ĥetta öz ana tilini xë’ir yazghili bolmaydighan "Qopal til", "Tikenlik til" dep ĥaqaretleydighan, ereb tilini bolsa " Ĥesel til" pars tilini "Xëker til" dep kökke kötüridighan bolup ketken buning bilen Uyghur edebiyatida yerimi Uyghurce, yerimi parsce yaki pütünley degudek ereb - parsce yëzilghan eserler köpiyip, Uyghur tili buzuluxqa yüzlen'gen, del muxu peytte Uyghur alimi we xa'iri Yüsüp Sekkaki (1160 - 1229) Uyghur tilining sapliqini qoghdaxqa barliqini beghixlighan, Uyghur edebiyatida "Pars tili bilen yëzilmighan xë’ir, xë’ir ĥesablanmaydu" degen pikir ĥökümran orunda turuwatqan ĥalqiliq peytte, u ana tilida güzel bedi'iy eserlerni yëzip, ajayip güzel xë’iriyet dunyasini yaratqan. Sap Uyghur tili bilen "Diwan Sekkaki" qatarliq mexhur ghezel we nesirlerni yëzip, edebiyatimizning qeside zjanirigha asas sëlix bilen bille, pelsepe, tilxunasliq we fililogiye penlirige a'it ijadiyet bilen güllinip, "Muftahul ölüm" (Ilimler acquci) namliq ilmiy eserni yazghan. Aptor bu esiride til - edebiyat, logika, muzika, pelsepe, ilmiy nujum qatarliq jehetlerdin tepsiliy melumatlar bergen, xundaqla bularni ana tilida yëzip, Uyghur tilining güzel pasahetlik til ikenlikini, uning ipadilex kücining mol we rengga - reng ikenlikini namayan qilghan, aptorning ana tilining sapliqini qoghdax ücün tirixixi këyinki yazghucilarning ijadiyitige küclük tesir qilip, ularni ana tilgha ehmiyet bërixke il ĥamlandurdi.

15 - Esirde ötken türkiy helqlerning mexhur xa'iri we muteppekkurila Elxir Newa'imu ana tilining sapliqini qoghdax we uni güllendürüxke ghayet zor töhpe qoxti. Ereb - pars tillirigha hurapilarce coqunux ewj eliwatqan peytte, u türkiy til bilen pars tilini selixturup "Mu ĥakime tul lugheteyin" namliq yirik neziriyiwi esirini yaratti. Aptor bu eserde nurghun delil - ispatlar we polattek pakitlar arqiliq türkiy tilining lughet fondi jehette intayin bay til ikenlikini körsitip berdi. Aptor yene "Mejlisunne fa'is" namliq esernimu ereb- pars tili bilen emes, belki sap Uyghur türk tili bilen yazdi. Xuning bilen u türkiy helqler edebiyatida tezkiricilikke asas sëlip tezkiricilikining këyinki tereqqiyatigha congqur tesir korsetti. Aptor bu esiride öz dewridiki edibler we ularning eserlirini Uyghur - türk tili bilen wayigha yetküzüp mu ĥakime qilip, ana tilining intayin bay, qudretlik til ikenlikini namayan qildi. Buning bilen ereb - pars tillirigha hurapiylarce coqun'ghucilarning "Türkiy til pars tiligha yetmeydu", "Türkiy til bejayiki tiken'ge ohxaydu, uning bilen bilen xë'ir yazghili bolmaydu" deydighan qaraxlirigha zerbe bërip, türkiy tilning lughetke bay, ewrixim, yüksek ipadilex kücige ige til ikenlikini, uning obyëktip dunya we uning qanuniyetlirini toluq ipadilex qudretke ige ikenlikini, uning bilen ajayip güzel xë'ir we yarqin nesirlerni yazghili bolidighanliqini ilmiy asasta xer ĥlep berdi. Aptorning bu texebbusi këyinki ediblerning ijadiyitige küclük tesir qildi. Nurghun ediblirimizning edebiy ijadiyette ana tilning sapliqigha köngül boluxige türtke bolup, milliy edebiyatimizning tereqqiyatigha asas saldi.

Azadliqtin këyin partiye milliy siyasitining toghra yetekcilikide, milliy til - yëziq kometitliri qurulup ana tilimizning saghlam tereqqiyatining qanuniy kapaletke ige qilinixi, Uyghurce nexr - epkarlar, gëzit - zjurnal, kitablarning köpiyixi milliy edebiyatimizni güllendürüx, ana tilimizni saplaxturux, qëliplaxturuxta mislisiz rol oynidi, milliy edebiyatimizda aptorlar qoxunining köpiyixi, buninggha egixip edebiy eserlerning san - süpet we zjanir tüsining tereqqiy qilixi muqerrer ĥalda ana tilimizni saplaxturux, qëliplaxturux we güllendürüxni ilgiri sürdi. Emma biz muxu netijilerge qarapla ana tilimizni saplaxturux, qëliplaxturux hizmitini bir izda tohtitip qoysaq bolmaydu. Buning ücün insaniyetning bügünki ucur dewridiki tereqqiyat ehwali ĥeqqide toghra - tonuxqa ige boluximiz, ĥerqaysi millet tillirining öz ara tesir we buningdin këlip ciqidighan netijiler ĥeqqide cüxencimizni congqurlaxturuximiz intayin zorur. Insaniyetning 20 - esirdiki tereqqiyati ilgiri besip ötken necce ming yilliq tereqqiyatini necce qatliwetti. Döletler ara alaqini qoyuqlixixi, qatnaxning rawajlinixi, iqtisadning yer xarlixixi, ucurning mislisiz tereqqiyati, ĥerqaysi el milletlirini ijtima'iy turmux, orp - adet, dunya qarax, ehlaqiy qarax we qimmet qarixi je ĥetlerde bir hil ortaq endizini ciqix qilixqa qistidi. Intërnët torining pütün dunyagha omumlixixi, melum menide yer xarini zor derijide kiciklitiwetti. Insaniyetning bundaq alemxumul tereqqiyati, tereqqiy tapqan millet tillirining pütün dunyada yüksek derijide omumlixixigha sewebci boldi, bezi tilxunaslar yene 100 yildin këyin hazir dunyada ixlitiliwatqan 6000 hildin artuq tilning 90% - 95% i yoqilidu, qalghan 300 - 600 hil tilmu tedrijiy yeqinlixip eslidiki has ala ĥidilikini yoqitidu, dep perez qilixti, ularning qarixice, bezi milliy tillarning yoqilixi xu tilni qollinidighan milletningmu teng yoqilidighanliqidin dërek bermisimu, lekin insanlar medeniyitining köp hilliqini ziyan'gha ucritidiken, cunki tilning yoqilixigha egixip, xu milletlerning medeniyet, pelsepe we milliy orup - adet ala ĥidilikimu yoqilixqa yüzlinidiken. Tilxunaslarning bu perizining toghra yaki hata boluxidin qet'iynezer, dunyaning yëngi yüzlinixi milletlerni özlirining ana tili we milliy edebiyatining istiqbali ĥeqqide keng we congqur oylinixqa mejbur qilmaqta, elwette. Ana tilining sapliqini qoghdax we uni tereqqiy qildürüxni noqul edebiy ijadiyetke tayinipla ĥel qilip ketkili bolmisimu, emma uning tesiri arqiliq ana tilimizning riqabet kücini axurghili bolidu.

Yuqiriqi bayanlar we mulahiziler edebiy ijadiyette ana til ĥeqqidiki barliq mezmunlarni toluq cüxendürüp ketelmesliki mumkin, emeliyette edebiy ijadiyettiki ana til tetqiqati nahayiti murekkep we uzaq muddetlik hizmet bolup, tëhimu köp kixilerning bu sahege qatnixixini, ĥer hil pikir, köz qaraxlarni otturigha qoyup, ortaq tonuxqa ige boluxni telep qilidu. Tonux muqerrer ĥalda ediblirimizning buningdin këyinki ijadiyitide ana tilimizni saghlamlaxturux, qëliplaxturux we güzellexturux yolida tëhimu tirixcanliq körsitixini ilgiri süridu. Bu arqiliq ana tilimizning mewjud muhiti we tesirini kengeytip, milliy edebiyatimizni memliket icidiki qërindax milletler edebiyati bilen ortaq güllendürüx we dunyagha yüzlendürüx meqsitige yetkili bolidu.

H,h,

Uzaq tarihqa ige Uyghur edebiyatining h,erqaysi tarihiy dewrliride ana til sapliqini qoghdax we uni güllendürüx yolida keskin kürex, bes - munaziriler bolup ötken, nurghun alim, ediblirimiz ana tilni saplaxturux yolida bir omur qan - ter tökken bolsimu, yene bezilerning baxqa tillarda eser yëzixni ewzel körüp, ana tilda eser yëzixqa sel qarixi, ana tilgha pixxiq bolmasliqi, ana tilgha bolghan tonuxning yetesizliki, xundaqla baxqa tillarning küclük riqabitining tesiri tüpeylidin, edebiy ijadiyette ana til sapliqini qoghdax we uni güllendürüx toluq kapaletke ige qilinmighan, xuni biliximiz kërekki, ana tilning sapliqini qoghdax we uni qëliplaxturux, muqerrer h,alda ortaq tilning keng kölemde omumlixixini ilgiri süridu. Ortaq tilning omumlixixi rayonlarning di'aliktik, xiwe perqini kiciklitip, ana tilning ipadilex iqtidarini axuridu we uni qëliplixixqa ige qilidu. Bu arqiliq ana tilimizning baxqa tillar bilen bolghan riqabet kücini axurup, uning mewjudluq muh,itini we tesirini kengeytkili bolidu. Awam - helq ana tilni tëhimu etrapliq igilex, cüxinixte köpince edebiy eserlerge muraji'et qilidu. Xu millet edebiyatidiki xë’ir h,ekaye, roman, qoxaq, biyit, dastan, qisse, riwayet, epsane, cöcek, meseller h,em maqal - temsillerdin ozuq ëlip, ularning til ixlitix alah,idilikige diqqet qilip, uni ijadiy özlextürüp, öz tilini qëliplaxturidu we bëyitidu. Edebiy eserler ana tilining sapliqini qoghdax uni bëyitix, güllendürüxte muh,im mes'uliyetni üstige alghan bolidu. Yene bir tereptin alghanda, ana tilining tereqqiyati we güllinixi bolmisa, milliy edebiyatning tereqqiyati we gülliniximu bolmaydu. Xunga edebiy ijadiyette ana tilini gewdilendürüx, uning güzel, pashaetlik ipadilex kücini axurux we namayan qilix h,erbir yazghucining bax tartip bolmaydighan burci, edebiy ijadiyettiki bu qanuniyet pütkül insaniyetke ortaq bolup, özining milliy edebiyatini söyüdighan, ana tilini h,örmet qilidighan h,erqandaq yazghuci bu en enige warisliq qilidu. Ana tilining qudretlik ipadilex kücini namayan qilip, jahan'gha mexh,ur nadir eserlerni yaritix arqiliq milliy edebiyatni güllendürüx yolida omurwayet tirixcanliq körsitidu. Buning ücün ediblirimiz edebiy ijadiyet bilen xughullan'ghanda ana tilimizning fontikiliq, grammatikiliq we leksikiliq alah,idiliklirini toluq igilixi, qollan'ghan söz - jümlilirining toghra, ihcam, janliq, güzel boluxigha eh,miyet bërixi, bolupmu ana tilining sapliqini qoghdixi zörür.

Jah,an edebiyati tarihigha nezer salidighan bolsaq, dunyadiki h,erqaysi el we h,erqaysi millet yazghucilirining öz ana tilini qoghdax we bëyitix arqiliq milly edebiyatni güllendürüp, bügünki ucur dewride ghayet zor h,ayatiy kücke ige edebiyat qilip yaratqanliqini körüwelix tes emes, ottura esirde gherbiy yawropadiki nurghun milletlerning edebiyati hristi'andini ilahi h,akimiyitining küclük iskenjisige ucrighan, hristi'an dini muhlisliri latin tili bilenla eser yëzixni tesebbus qilghanliqtin, baxqa millet yazghucilirining ana tilida eser yëzixi ceklimige ucrighan. Buning bilen baxqa milletlerning milliy edebiyati tereqqiyatqa ërixelmigen. Edebiy güllinix dewrige kelgendila, yawropadiki milliy tillr tereqqiy qilip, nurghun nadir eserler barliqqa keldi. Italiye xa'iri danti, en'gliye yazghucisi cawsir, germaniye yazghucisi Martin Awpi qatarliqlar öz ana tilida eser yëzip, milliy tillarning tereqqiyatini ilgiri sürdi. Buning bilen grnsuz in'gliz, italiyat, German, ispan edebiyatliri ghayet zor tereqqiyatqa ërixti.

Uyghur edebiyatining h,erqaysi tarihiy dewrlerdiki tereqqiyat basquclirigha nezer salidighan bolsaq, h,er hil sewebler tüpeylidin ana tilning sapliqigha buzghunciliq qilin'ghan h,adisilerning yüz bergenlikini, xundaqla bu h,aletni özgertip, ana tilini qoghdax yolida öcmes izlarni qaldurghan söyümlük ediblirimizning bolghanliqidin ceksiz iptiharlinimiz, melumatlargha qarighanda, xinjangni öz icige alghan keng ottura asiya zëminida yaxighuci türki tilida sözlixidighan helqler islam dinigha ëtiqad qilghandin këyin, ularning medeniyet we ma'arip ixliri islam medeniyiti izigha cüxürülüp, jem'iyette ereb tili we pars tili arqiliq terbiye alidighanlar köpeygen. Ziyaliylar qatlimida ereb we pars tili bilen eser yëzix bir hil modigha aylinip qalghan. Bu h,aletning uzaq muddet dawamlixixi netijiside, nurghun türkiy tilliq ziyaliylarning ereb - pariscigha qarighularce coqunux h,adisisi yüz bergen, ular h,etta öz ana tilini xë’ir yazghili bolmaydighan "Qopal til", "Tikenlik til" dep h,aqaretleydighan, ereb tilini bolsa "H,esel til" pars tilini "Xëker til" dep kökke kötüridighan bolup ketken buning bilen Uyghur edebiyatida yerimi Uyghurce, yerimi parsce yaki pütünley degudek ereb - parsce yëzilghan eserler köpiyip, Uyghur tili buzuluxqa yüzlen'gen, del muxu peytte Uyghur alimi we xa'iri Yüsüp Sekkaki (1160 - 1229) Uyghur tilining sapliqini qoghdaxqa barliqini beghixlighan, Uyghur edebiyatida "Pars tili bilen yëzilmighan xë’ir, xë’ir h,esablanmaydu" degen pikir h,ökümran orunda turuwatqan h,alqiliq peytte, u ana tilida güzel bedi'iy eserlerni yëzip, ajayip güzel xë’iriyet dunyasini yaratqan. Sap Uyghur tili bilen "Diwan Sekkaki" qatarliq mexhur ghezel we nesirlerni yëzip, edebiyatimizning qeside zjanirigha asas sëlix bilen bille, pelsepe, tilxunasliq we fililogiye penlirige a'it ijadiyet bilen güllinip, "Muftahul ölüm" (Ilimler acquci) namliq ilmiy eserni yazghan. Aptor bu esiride til - edebiyat, logika, muzika, pelsepe, ilmiy nujum qatarliq jehetlerdin tepsiliy melumatlar bergen, xundaqla bularni ana tilida yëzip, Uyghur tilining güzel pasahetlik til ikenlikini, uning ipadilex kücining mol we rengga - reng ikenlikini namayan qilghan, aptorning ana tilining sapliqini qoghdax ücün tirixixi këyinki yazghucilarning ijadiyitige küclük tesir qilip, ularni ana tilgha ehmiyet bërixke ilh,amlandurdi.

15 - Esirde ötken türkiy helqlerning mexhur xa'iri we muteppekkurila Elxir Newa'imu ana tilining sapliqini qoghdax we uni güllendürüxke ghayet zor töhpe qoxti. Ereb - pars tillirigha hurapilarce coqunux ewj eliwatqan peytte, u türkiy til bilen pars tilini selixturup "Muh,akime tul lugheteyin" namliq yirik neziriyiwi esirini yaratti. Aptor bu eserde nurghun delil - ispatlar we polattek pakitlar arqiliq türkiy tilining lughet fondi jehette intayin bay til ikenlikini körsitip berdi. Aptor yene "Mejlisunne fa'is" namliq esernimu ereb- pars tili bilen emes, belki sap Uyghur türk tili bilen yazdi. Xuning bilen u türkiy helqler edebiyatida tezkiricilikke asas sëlip tezkiricilikining këyinki tereqqiyatigha congqur tesir korsetti. Aptor bu esiride öz dewridiki edibler we ularning eserlirini Uyghur - türk tili bilen wayigha yetküzüp muh,akime qilip, ana tilining intayin bay, qudretlik til ikenlikini namayan qildi. Buning bilen ereb - pars tillirigha hurapiylarce coqun'ghucilarning "Türkiy til pars tiligha yetmeydu", "Türkiy til bejayiki tiken'ge ohxaydu, uning bilen bilen xë'ir yazghili bolmaydu" deydighan qaraxlirigha zerbe bërip, türkiy tilning lughetke bay, ewrixim, yüksek ipadilex kücige ige til ikenlikini, uning obyëktip dunya we uning qanuniyetlirini toluq ipadilex qudretke ige ikenlikini, uning bilen ajayip güzel xë'ir we yarqin nesirlerni yazghili bolidighanliqini ilmiy asasta xerh,lep berdi. Aptorning bu texebbusi këyinki ediblerning ijadiyitige küclük tesir qildi. Nurghun ediblirimizning edebiy ijadiyette ana tilning sapliqigha köngül boluxige türtke bolup, milliy edebiyatimizning tereqqiyatigha asas saldi.

Azadliqtin këyin partiye milliy siyasitining toghra yetekcilikide, milliy til - yëziq kometitliri qurulup ana tilimizning saghlam tereqqiyatining qanuniy kapaletke ige qilinixi, Uyghurce nexr - epkarlar, gëzit - zjurnal, kitablarning köpiyixi milliy edebiyatimizni güllendürüx, ana tilimizni saplaxturux, qëliplaxturuxta mislisiz rol oynidi, milliy edebiyatimizda aptorlar qoxunining köpiyixi, buninggha egixip edebiy eserlerning san - süpet we zjanir tüsining tereqqiy qilixi muqerrer h,alda ana tilimizni saplaxturux, qëliplaxturux we güllendürüxni ilgiri sürdi. Emma biz muxu netijilerge qarapla ana tilimizni saplaxturux, qëliplaxturux hizmitini bir izda tohtitip qoysaq bolmaydu. Buning ücün insaniyetning bügünki ucur dewridiki tereqqiyat ehwali h,eqqide toghra - tonuxqa ige boluximiz, h,erqaysi millet tillirining öz ara tesir we buningdin këlip ciqidighan netijiler h,eqqide cüxencimizni congqurlaxturuximiz intayin zorur. Insaniyetning 20 - esirdiki tereqqiyati ilgiri besip ötken necce ming yilliq tereqqiyatini necce qatliwetti. Döletler ara alaqini qoyuqlixixi, qatnaxning rawajlinixi, iqtisadning yer xarlixixi, ucurning mislisiz tereqqiyati, h,erqaysi el milletlirini ijtima'iy turmux, orp - adet, dunya qarax, ehlaqiy qarax we qimmet qarixi jeh,etlerde bir hil ortaq endizini ciqix qilixqa qistidi. Intërnët torining pütün dunyagha omumlixixi, melum menide yer xarini zor derijide kiciklitiwetti. Insaniyetning bundaq alemxumul tereqqiyati, tereqqiy tapqan millet tillirining pütün dunyada yüksek derijide omumlixixigha sewebci boldi, bezi tilxunaslar yene 100 yildin këyin hazir dunyada ixlitiliwatqan 6000 hildin artuq tilning 90% - 95% i yoqilidu, qalghan 300 - 600 hil tilmu tedrijiy yeqinlixip eslidiki has alah,idilikini yoqitidu, dep perez qilixti, ularning qarixice, bezi milliy tillarning yoqilixi xu tilni qollinidighan milletningmu teng yoqilidighanliqidin dërek bermisimu, lekin insanlar medeniyitining köp hilliqini ziyan'gha ucritidiken, cunki tilning yoqilixigha egixip, xu milletlerning medeniyet, pelsepe we milliy orup - adet alah,idilikimu yoqilixqa yüzlinidiken. Tilxunaslarning bu perizining toghra yaki hata boluxidin qet'iynezer, dunyaning yëngi yüzlinixi milletlerni özlirining ana tili we milliy edebiyatining istiqbali h,eqqide keng we congqur oylinixqa mejbur qilmaqta, elwette. Ana tilining sapliqini qoghdax we uni tereqqiy qildürüxni noqul edebiy ijadiyetke tayinipla h,el qilip ketkili bolmisimu, emma uning tesiri arqiliq ana tilimizning riqabet kücini axurghili bolidu.

Yuqiriqi bayanlar we mulahiziler edebiy ijadiyette ana til h,eqqidiki barliq mezmunlarni toluq cüxendürüp ketelmesliki mumkin, emeliyette edebiy ijadiyettiki ana til tetqiqati nahayiti murekkep we uzaq muddetlik hizmet bolup, tëhimu köp kixilerning bu sahege qatnixixini, h,er hil pikir, köz qaraxlarni otturigha qoyup, ortaq tonuxqa ige boluxni telep qilidu. Tonux muqerrer h,alda ediblirimizning buningdin këyinki ijadiyitide ana tilimizni saghlamlaxturux, qëliplaxturux we güzellexturux yolida tëhimu tirixcanliq körsitixini ilgiri süridu. Bu arqiliq ana tilimizning mewjud muhiti we tesirini kengeytip, milliy edebiyatimizni memliket icidiki qërindax milletler edebiyati bilen ortaq güllendürüx we dunyagha yüzlendürüx meqsitige yetkili bolidu.

Aman bolunglar

Abdi Reyim(Rey)

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.