Re: UKY toghrisida oylighanlirim -- Uyghur Latin Yeziqi

[ Show ]

Support VoyForums

[ Shrink ]

VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/21/24 17:53:03 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, [9], 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 21:57:52
Author: Alimjan Idiris
Subject: Re: UKY toghrisida oylighanlirim
In reply to: Abdireyim 's message, "Re: UKY toghrisida oylighanlirim" on 07/12/01 21:55:21

From: "Alimjan Idiris"
Date: Fri Dec 22, 2000 6:06 am
Subject:

(Towendikiler UIY xeklide yezildi, lekin UKY ning eng ahirqi nus'hisi elan qelin'ghan haman UKY da yezix pilanidimen)

Hormetlik, Rey Ependi,
Yahximu siz? Mening maqalemni soyunup oqughanliqingiz ucun nahayiti hursenmen. Siz we Waris ependige ohxax nurghun qerindaxlirimizning qimmetlik waqtini ajritip oz millitimizning compiyuter yeziq mesilisi ucun xuncilik kongul boliwatqanliqigha texekur. Baxqilirimizmu bu oz iximiz emestek bir cette“tamaxa" kormey yaki “otqa su sepmey" aktip awaz berixke terixayli. Bu “ot" nahayiti muxeqqette emdila “yalqunlax" pursitige erixti, uni bu qetim hararet berixtin ilgiri“ociriwetsek", kelguside coqum cong puxayman'gha qalimiz. Eger hemmimizning terixcanliqimiz bilen eng ahirqi KUY lahiyesi bekitilse, hemmimiz xuni qollayli, bolmisa yene "cecilip" yurimiz. Hox, gepimni yeghincaqlay:

Rey ependi, men aldinqi hette yazghinimdek, kespim tebi'i pen (Biologiye-Irsiyet quruluxi), tilxunas we kompyuterxunas emes, sizge ohxax cet'elde dokturluq yaqlawatqan adettiki bir tordax, halas. Peqet “oz teqdirimizni ozimiz belgilexke terixix" nuqtisidin bu qetimqi munazirige "puqraliq awazi berix" ni toghra tapqan idim, biraq keyince oylisam bekla “kalampay" bir nimiler teziwetiptimen hem aldiraxciliqta nurghun imla we gerammatikiliq hataliqlar koruluptu, toghra cuxinersiler. Xunga bu qetim sizning teliwingizge asasen, qayta iwetip berixni sorighan mezmunni az-tola “ongxap" iwettim (yenila bek kalampay yezilip qaldi), muwapiq jayliri bolsa paydilinarsiz:

1) UKY diki “a" (umlaut) toghrisida: UKY diki “a" (umlaut) bilen “e”(“eyiq” tiki e) ning tilimizdiki ixlitilix castotisini kozde tutsaq, aldinqisi keyinkisidin helila yuqiri, xunga yazghandimu, het urghandimu, oqughandimu waqtimizni alidighan heliqi a (umlaut) bilen “emgek”tiki “e” ni ipadiligice, uni biwaste addila qilip “e” bilen ipadilep, eksice ixlitilix qetim sani nispiy az bolghan “eyiq” tiki “e”ge umlaut ixlitimizmu yaki ustige birer belge qoyimizmu yaki bolmisa baxqa qox herp bilen ipadileymizmu (?), qisqisi baxqa usulni oylixip baqsaq qandaq? “e”(eyiq) heripi yeziqimizda beribir az ixlitilgecke, uni “khoxma herp” bilen ipadilisekmu yaki umlaut bilen ipadilisekmu (mesilen, “e + umlaut") kop awariciliq elip kelmesliki mumkin. Eger “a” ning ustige umlaut qisturup“emgekn”tiki “e” ni ipadileymiz disek, bu herpning yeziqimizdiki ixlitilix castotisi helila yuquri bolghacqa, het kirguzux, yezixqa waqt ketidiken, hem qox ciktlerning koplikidin hetning guzelliki we uni oquxqimu tesir yetidiken. Eger “e”(umlaut) ning umlauti bezi fontlarda korunmigen teqdirdimu, bu herp az ucrighacqa, kelturgen awariciliqimu azraq bolixi mumkin (umlautliq e bilen umlautsiz e ning oquluxi yeqin bolghacqa, umlauti korunmey qalsimu oqighili bolidu). Bu belkim IPA qanuniyitige ance mas kelmeydu deydighanlarmu ciqixi mumkin, mas kelmise nime boptu? Uni ixletkuci Uyghur helqighe qolayliq bolsa we uni yahxi korse yahxi ix emesmu? Silerning IPA ni koprek asas qilghininglarmu nahayiti yahxi ix, bu bizning bundin keyinki helq’araliq til-yeziq orbitisigha kiriximizge qolayliq bolixi mumkin. Lekin emiliy omumlaxturux we paydilinix qolayliqliqini kozde tutqanda, UKY diki “a" (umlaut) ning ornigha biwaste “e”(umlautsiz) ni ixlitip, UKY diki“e" ning ornigha “e" (umlautliq) ni ixletsek qandaq bolar digen oydimen. (Bu qariximni aldinqi e-mailde silerge seliwitip etisi qarisam, Rey ependimdinmu del ohxax mezmundiki e-mail alliburun tigip boptu, ikkimizning e-mailining yuqarqi 1)-nuqtidiki qariximiz del ohxax bolghacqa, dorighandek bolup qaptu, buni toghra cuxinersiler. Cet'eldin uygurlar@egroups.com gha e-mail salsaq, baxqilar tapxurup alghice azraq waqt ketkecke, bezide oz-ara uquxmasliqtin ohxax mezmunlarni teng iwetip qalidighan ixlar yaki baxqa uquxmasliqlar yuz birip turidiken.)

(2) UKY diki zh: UKY diki “zh” ning ixlitilixi ance muwapiq emestek hes qildim. Gerce UKY diki baxqa qox herplerdin “sh”, “ch” we “gh”larni qet'i saqlap qalmisaq bolmaydu digen teqdirdimu, “zh”ni ozgertiwetmisek bezi mesililerni kelturup ciqidighandek qilidu. Hetning guzelliki we ixlitilix castotisi jehettin eytqanda UKY diki “zh”ni muxu peti qollansaqmu kop mesile tughdurmasliqi mumkin. Lekin UKY gha yekke haldila qarimastin, uni baxqa yeziq muhiti bilen baghlap turup analiz qilip korsek bezi “toqunuxlarning" yuz berix ehtimalliqini hes qilix mumkin. UKY diki “zh” bilen Henzu tilining pinyin heripidiki “zh” otturisida asanla toqunux yuz beridighandek qelidu. Cunki, Henzu tili Xinjiang xaraitida biz ugenmisek bolmaydighan hokumet tili bolghacqa, bu mesilige nisbeten obektip qarimisaq bolmaydu. Biz Zhongguoning Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonida digen yurtimizda hayat yaxaydikenmiz, Henzu tili bilen herkuni ucrixip, uni anglap, sozlep, oqup turmisaq, uni ugenmisek kunimiz tes, bu emiliy realliq. Del muxu Henzu tilida bizning UKY diki“zh” heripi bilen qerixqandek, “Zhongguo”diki “zh” heripi samandek kop ucraydu. Alayluq, yer isimliridin Zhongguo, Guangzhou, Zhengzhou; adem isimliridin Zhu Rongji digenlergege ohxax hetler jumle xeklidila emes belki yekke halettimu u yer bu yerde kozimizge “celiqip" turidu. Bu hetler baxqa Henzuce hetler bilen birge kelgendighu biz “bu bizning UKY diki “zh” emes belki Henzucidiki “zh" dep ozimizni “tohtitiwelip" oqiyamiz, eksice yekke kelgende bolsa azraq ganggirax kilip ceqidu. Conglar yaki mediniy-maarip sewiyisi barlarghighu yuquriqi “mesile" hecqanda cong mesile emestur belkim, biraq biz yene emdila sawati ciqiwatqan godek balilarni we addettiki puqralarnimu oylixayli. Ularning hokum qilix, analiz qilix iqtidari we sur'it conglargha, “mutehesisler" ge ohxaxmaydu, heliqidek “ozini tohtitiwelix" sewiyisi ceklik. Xunga her qatlam kixilirini ortaq obect qilip oylixaylimikin deymen. Henzuce til-yeziq muhiti bizning til-yeziq muhitidin “yeraqraq” bolghan bolsiti, u caghda yuqarqi mesililer toghrisida kop oylap ketmisekmu bolatti, realliq digen realliq. Henzuciki her hil yer we adem isimlirini ixletkende, daim oylimastinla eslidiki penyin halite boyice yezip taxlax ehtimalliqimiz nahayiti yuquri, bolupmu Henzu tili sawati barlarning kopuncisi xundaq yezixqa konup ketken, xunga UKY diki“zh”ni yeziqimizgha qoxiwalmay, balilirimizgha Henzuce ugetkende, “balam, mawu “z” ning keynige “h” kelgen herpni Henzu tilida uluq“zhongguo”diki “zh”dep oquymiz-jumu, Uyghurcidiki “j”ni kikirtikingni qorup turup tawax ciqarsang Henzucidiki“zh”bolidu" dep ugutup qoysaqla kupaye. Henzuce pinyin ugen'genler “zh”ni herhalda yeqinlaxturup oqiyalaydu, eksice Henzuce pinyin ugen'migenler bolsa eksice uni Uyghurcidiki“j”tawuxigha “ohxitip” oquxni bilmeydu. Bilmeydighanlargha nisbeten eytqanda, Henzucidiki“zh”ni Uyghurcidiki“j”tawuximizgha ohxitip oqiyalmasliqi cong mesilimidu yaki uni hata halda “zjornal” diki “zj”dep oqup yurgini muwapiqmidu? Qeni yoldaxlar bir oylap korunglar. Dimek, Henzuce pinyindiki “zh”bilen KUY diki “zh” ning otturisida nahayiti asanla toqunux kelip ciqixi ehtimalgha nahayiti yeqin. Bu godek balilarning Henzuce ugunuxkimu zor tesir korsitidu. Dimek, KUY diki “zh” het guzelliki jehettin siler eytqandek melum asasi bolsimu (qoxma herplerning hemmisi “h” bilen ahirlixix), lekin bundin keyin Henzu tili we En’gliz tili bilen bolghan “bardi-keldi”jeryanida azdur-koptur “uquxmasliq” elip kilixi mumkin. Xunga muxularni kozde tutup, uni “zj” bilen ipadilemduq yaki baxqa xekilde ipadilemduq, bir oylixip baqsaq. “zj”bilen ipadilisekmu uning tilimizda qollinix qetim sani nahayiti az bolghacqa, “guzellik”ke kop tesir elip kelmeyla qalmastin, belki yuqarqidek bezi toqunuxlardin hali bolalaymiz.

(3) c, v: Bu ikki herpni KUY gha qoxup qoysaq artuqqiliq qilmaydu. Gerce ijtimai penciler ularning rolini ance toluq bilip ketmisimu, tebi'i pende ular kop ixlitilidu. Hec bolmighanda qoxumce qilip bolsimu qoxup qoysaq zeyini tegmesti. Bu ikki herpni cet’el tilidin qobul qilin’ghan qisqartilma herpler, matimatika, fizika, hemiye, biologiyege ohxax sahalerde nahayiti kop qollinimiz. Mesilen, telewizor we metbuatlardin daim daim CCTV, BBC, CHN digen’ge ohxax ibarilerni kop ucritimiz. Tebi’i pende cm, v, volt, a=b+c, genni tuzguci organic birlik ATGC, hemiyediki carbon atoomi (C), metbuatlarda herhil nersilerni, 1-, 2-, 3- dep nincigha tezghandin baxqa daim a),b),c) dep nincigha tezix usulimu nahayiti kop ucraydu. Bu ikki herpni ugunup qoysaq, yuqarqidek tebi’i pen we baxqa sahelerde emiliy qollinix qimmiti bolupla qalmastin, belki Henzu tili (“c”) we En’gliz tili (“c”, “v”) uguniximizdimu paydisi bar. Dimek bu ikki herp bizni ilim-pen dunyasi we baxqa taxqi dunya bilen “baghlap”turuxta emiliy roli bolixi mumkin. Lekin, bu herpni KUY gha kirguzuxke amal bolmighan teqdirdimu, nime ucun ulardin unumluk paydilinip, nowettiki “het sani kirzisi ”yeni 26 latince herptinla paydilan'ghanda KUY ning“bir fonimagha bir herp berish”pirinsipini qanaetlendurux qeyin digen mesilini hel qilix ucun hizmet qildurup, birersini bolsimu alahide tawuxluq heripimizni ipadilexke ixletmeymiz? Waris ependi aldinqi hetide “c”we“v”ni KUY gha kirguzuxning muwapiq emeslikini dawli bilen sozlep kilip, “c ning ikki hil oquluxini 8 miliyon Uyghurgha cuxendurux qeyin" dep yeziptu, undaqta “v”cu? Uni het tahtisida “bikar”qarawulluqqa qoymay, yuqirida tekitlep otken “bir fonimagha bir harp berish”mesilisini aldi bilen latince 26 herpni asas qilip hel qilix ucun hizmet qildurmaymiz? Men Waris ependining “baxqa ahwallarda v ni w gha boysundurup ketsek bolidu”diginige qoxulimen, xundaq bolghanda “v”ni ayrim herp supitide ixlitixke tehimu imkaniyet tughulidu. Mesilen, UIY diki “h”ning ikki hil oqulup qilix mesilisini hel qilix ucun “v”din paydilinip, KUY dikidek “ham”ni “xam”dep yezip pinyin asasi barlarning mujimallikini qozghighice,“herp”tiki “h”ning ornigha “v”ni seplep, “horaz”diki “h”gha “h”ni biwaste ixlitip baqsaq qandaq bolar? Qisqisi, mening tekliwim, kompyuter het tahtisidiki bu “c”we“v”ikki heriptin hec bolmighanda birersidin paydilinixni oylixip baqsaq digen umittimen.

(4) Herpning tertiwi: Men buningda baxqilarning “Latince herp tertiwi boyice bolsun” digen pikri orunluq dep qaraymen, yeni Latince yeziqni qobul qilip, eksiqe uning tezilix tertiwini qobul qilmisaq, buning cuxendurux qeyin. (bu mesilini baxqilarmu otturigha qoyup bolghan hem KUY mu qobul qilghacqa, bu yerde yene tekrarlinip qaptu, buningdiki meqsidim peqetla baxqilarning muxu hil oy-pikrini qollap-quwwetlextin ibaretla halas)

(5) UKY diki sh: bu herpke nisbeten nime disek bolar? Helqaraliq transfiksiye jehettin qarighanda muwapiqtek, ozimizning aditimiz we bu herpning yeziqimizdiki castotisi, het guzelliki, oqux-yezix qolayliqliqi jehettin qaraxqa qamlaxmighandek qilidu. UKY diki“sh”ning tilimizda ixlitilix castotisi jehettin eytqanda, uni “jup”xekilde emes belki“taq”xekilde qollinalighan bolsaq, het urux, het yezix sur'itige kapaletlik qilinipla qalmastin belki hetning seghimcanliqini kemeytixtimu kop ehmiyiti bolar ikentuq. Bu herp UIY diki “x” bilen yezilsa, het nahyiti ihcam, korkem korinidu hem yezix we oquxqimu qolayliq, xundaqla pinyin ugen'gucilermu KUY elibesini ayrim ugunup olturmayla asan qobul qilalaydu. UIY diki “ham”ni KUY da “xam”dep oquxqa konux bolsa bizdek pinyin bilen “yeqin”lar ucun eytqanda birqeder qeyin bolupla qalmastin belki Henzuce we En'glizce ugen'gucilergimu melum qeyinciliqlarni elip kelidu. Xunga, KUY diki “sh”ni UIY diki “x” bilen, KUY diki “x” ni UIY diki “h” bilen, UKY diki “h” ni “v” bilen(?) ipadilexni oylixip baqsaq digen umittimen.

Ahirida aldinqi hetimdiki bir qisim sozlirimning sel exip ketkenlikini ozlugumdin hes qiliwatimen, orunsiz sozlirim ucun hemminglardin kecurum soraymen. Atigaciliq hem tentenlik qilip, “Uyghur Kompyuter Yeziqini wujutqa kelturux we uni putkul Uyghur yeziq sestimisida kengeytixning zoruriyiti toghrisidiki qarixim”digen mezmunda KUY ni putkul Uyghur yeziqigha kengeytix kerek dep sozlep yuruptimen. Hazir oylap baqsam bu sel exip ketiptu. Nowettiki meqset Latince herplerni asas qilip olturup, kompiyutergha layiq bir qur herpni tallap ciqix bolghacqa, diqqetni muxuninggha merkezlextureyli. Uni putkul yeziq sestimisida qollinix-qollanmasliqni kelgusi tarih we helq ozliri tallisun. Meningqe, kompiyuterning omumiylixixigha agiship kixiler ozliri eng qolayliq we muwapiq bolghan yeziq sestimisini ozliri asta-asta tebi'i yusunda talliwalaydu, bu jayda kop walaqxip bu qetimqi KUY ning dunyagha kelixige qarxi pikir peyda qilmighan aqilliqtek qilidu. Qaldisini helq ozliri tallisun. Ikki hil yeziqtin birsi “haman jahan” suridu. Xunga KUY ning riqabette yengilip qalmasliqi ucun bolsimu koprek bax qaturup, uni mukemmel haletke kelgendin keyin andin elan qilixinglarni umit qilimen.

Dostlarning qimmetlik waqtini ajritip ahirghice korginige rehmet.

Hemmimizge homluk-ittipaqliq, ixlirimizgha utuq tilep, tordixinglar

Alim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums^(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.