VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

12/21/24 17:35:12 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, [9], 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 21:54:25
Author: Alimjan Idiris
Subject: UKY toghrisida oylighanlirim

From: "Alimjan Idiris"
Date: Wed Dec 20, 2000 12:22 pm
Subject: UKY toghrisida oylighanlirim


(Towendikiler IUY bilen yezildi)
Assalamu eleykum, oz til yeziqimizgha kongul bolguchi qerindaxlar.

Aldi bilen hemminglarning kelgusi rozi heytinglargha we yengi yilinglargha mubarek bolsun.

“Uyghur Kompyuter Yeziqi” ni wujutqa kelturux yolida ejir-kuc ciqiriwatqan qerindaxlirimiz ucun kop texekkur. Biz bir ewlat Uyghur yaxlirining uzundin beri arzu qilip keliwatqan umidining emelge exix basqucigha yeqinlixip qalghanlighini internettin korup, nahayiti hayajanliq we hoxalliq hessiyatigha comdim. Lekin bu netijiningmu asanliqce qolgha kelmestin, belki silerge ohxax kopligen kompyuter we til mutehesisliri we haweskarlirining, xundaqla uninggha kongul bolguchi dostlirimizning harmay-talmay terixcanliq korsitixi bilen mana hazir hoxallinarliq netije wujutqa kilix aldida turiwetiptu. Xunga bugun bu addi e-mail bilen birge bu yolda ejir singdurgen we hesse qoxqan qerindaxlargha koptin-kop rehmet eytix bilen birge, Uyghur til-yeziqini ixlitiwatqan addi bir puqra bolux salahitim bilen, bu hetimqi “yeziq islahati” gha nisbeten oz xehsi kozqariximni sozlep baqmaqcimen, eger orunluq terepliri bolsa paydilinip koruxunglarni umit qilimen.

Mening til-yeziq tetqiqati we komputer bilimlirige ait sawatim nahyiti kemcil bolghacqa, kespiy haraktirlik kozqaraxlarni otturigha qoyalmaymen. Xunga peqet Uyghur tilini ana til qilip ixlitiwatqan addettiki bir Uyghur puqrasi bolux supitim bilen, “Uyghur Kompyuter Yeziqi”ni qaysi hil xekilde wujutqa kelturgende uni bizge ohxax addettiki puqralar asan qobul qilip, helq arisida tez omumlaxturghili bolar digen mesile ustide bezi hessiy qaraxlirimni otturigha qoyup baqmaqcimen. Kompyuter Xinjiangda emdila koplep kixilerning eghizigha ciqixqa baxlidi, bu naahyiti hoxxallinarliq ix. Lekin uning omumlixix sewiyisidin soz ecix tehi tolimu yeraq. Xundaqtimu, uning bundin keyin rawan hem tez omumlixixi, paydilinix unumining yuquri bolixi ucun, baldurraq uninggha“yahxi muhit” hazirlaxqa kirixmisek bolmaydu. Bu yerdiki “muhit”digende, kixilerning kompyutergha bolghan tonux sewiyisi, paydilinix we setiwilixi iqtidari qatarliqgha biwaste tesir korsitidighan mediniy-maarip we iqtisadiy sewiye qatarliq sirtqiy ijtimai amillardin baxqa yene kompyuterning hizmet unumini toluq jari qildurup, uning helqimiz arisidiki paydilinix qimmiti we uninggha bolghan qiziqixni yuquri koturux ucun hazirlimisaq bolmaydighan yumxaq matiriyal we qoxumce uskine we mulazimet muhitini kozde tutidu. Hazirqi ozimizning ijtimai we iqtisadiy sewiyimizge tayinip yuqirida sozlep otken “sirtqi ijtimai muht” ni pat-arida ozgertip kiteliximiz nahayiti muxkul, buninggha bir mezgil waqt ketixi mumkin; lekin keyinki “yumxaq muhit” gha kelsek, bu jayda ikki hil hel qilix usuli mewjut bolixi mumkin: biri, nurghun iqtisadiy meblegh we kompyuter kespiy hadimlirini ixqa silip, harmay-talmay tetqiqat elip birip, hazirqi Uyghur til-yeziqigha mas kelidighan yumxaq matiyallarni ijat qilix arqiliq“kompyuter yumxaq muhitini ozimizge boysundurux”; yene beri, buning eksiqe ozligimizdin “yeziq islahati” digen’ge ohxax yengi islahatlarni elip berip, baxqilar teyyar ijat qilip yasap bergen yumxaq ditallardin biwaste hem tez paydilinix arqiliq, waqt we nahayiti ceklik iqtisad-adem kucimizni tejep, “ozimizni kompyuter yumxaq muhitigha maslaxturux”qa intilixtin ibaret. Bizde ucqandek tereqqi qiliwatqan “kompyuter yumxaq muhitini ozimizge boysundurux”ucun kereklik bolgan yeterlik siyasiy, iqtisadiy xarait, kespiy hadim we bazar nahayiti kemcil bolghacqa, bu hil yolni mengixqa ajizliq qiliwatimiz. Xunga, Uyghur millitiningmu hazirqi zaman helqaraliq ucur inqilawining bir burjigidin orun elixi ucun, keyinki addi usulni- “ozimizni kompyuter yumxaq muhitigha maslaxturux”ni tallisaq, unciwala “japa tartmay”la tez kozligen nixanimizgha yiqinlixaliximiz mumkin. “Yeziq islahati” del muxu “maslixix” qedemlirining beri. Xunga hazir qizghin bes-munazire qiliniwatqan“Uyghur Kompyuter Yeziqi”gha ohxax bir hil uniwersal yeziq xeklining wujutqa kilixi, biz Uyghurlarning kelgusi kompyuter dewridiki helqaraliq alaqe we torlixix riqabitide sehnidin cuxup qalmay, uninggha biwaste hem ongay qatnixaliximizda nahyiti hel qilghuc rol oynaydu dep qaraymen. Yaki mundaqce eyitqanda, bundin keyinki Uyghur ucur sestimisimu asasliqi “Uyghur Kompyuter Yeziqi”ni asas qilghan kompyuter tor sestimisige tayanmisa, uning helqaragha yuzlinixidin soz acqili bolmaydu. Mesilen alayluq, Xinjinagdiki Uyghurlar bilen dunyaning herqaysi jaylirida yaxawatqan qerindaxlirimiz, qandaxlirimiz we dostlirimiz otturisida birer ucur-alaqe ehtiyaji tughulsa, ular bundin keyin coqum aldi bilen eng tez, eng erzan, eng qolayliq bolghan helqaraliq kompyuter tor sestimini tallixi mumkin. Dunyaning herqaysi jayliridiki kixiler bilen halighan jayda, halighan compyuter arqiliq, halighan xekilde, herqandaq alhide yumxaq detal yaki pasokon muhitigha tayanmay turupmu internet tori arqiliq biz bilen ucur-alaqe qilalixi we bizningmu ohaxax usul bilen teng qedemde sirtqi dunyadin ucur igellep mangaliximiz ucun eytqandimu, muxundaq bir uniwersal yeziqning bolghini yahxi. Towendiki mening yeqindin beri boliwatqan munazirige ait kozqaraxlim:



1. “Uyghur Kompyuter Yeziqi”ni wujutqa kelturux we uni putkul Uyghur yeziq sestimisida kengeytixning zoruriyiti toghrisidiki qarixim: “Uyghur Kompyuter Yeziqi”ni komputer sahasidila emes, belki asta-asta putkul yeziq sestemida omumlaxturup mengix zorur dep qaraymen. Bundaq disem, bezilerde “Yene qaytilap yeziq ozgertsek, uni omumlaxturux, konisini yengisigha orux, kona matiriyallardin unumluk paydilinix…qatarliq nurghun awariciliqlar ciqmamdu?!”digen suallarning ciqixi nahayiti tebi’i ehwal . Meningce bu bir tereplimilik qarax, yaki mundaqce eytqanda hazirqi ucur sestimisining yuzlinixidin hewersizlik yaki yeraqni korelmesliktin kelip ciqqan. Elwette yeziq tilning xekliy ipadilinix ehtiyajigha egixip xekillinip, tereqqi qilip baridu, lekin uni tuptin ozgertix kopinqe ehwalda alahide muhitqa maslixix ehtiyajida amalsizliqtin yuz bermise, hecqandaq bir aqil millet ozining uzundin beri qollunup keliwatqan tili yaki yeziqini biraqla taxliwetixni yaki ozgertiwitixni halimaydu. Ozimizni elip eytsaq, iqtisat we mediniyitimizning tereqqi qilixigha egixip, komputer, internet, e-mail, eleltronluq ucur ambiri digenlerge ohxax hazirqi zaman ucur setimisidi yengiliqlarning singip kirixige egixip, oz yeziqimizning hazirqi yengi ucur inqilawi dolqunigha ance maslixalmaywatqanliqini, uning paydilix dairisining barghansiri ceklinip qiliwatqanliqini we millitimizning helqaraliq torsiman ucur-alqe sehnisige qoxulixigha tosalghu boliwatqanliqini hes qiliwatimiz. Yene bezilerde “hazir ixlitiwatqan Uyghur kona yeziqini nimixqa ozgertimiz? Bizning ata-ejdatlirimiz ixlitip keliwatqan, bizning dinimiz, orp-aditimiz, pis’hikimiz we tarihimizgha “singip ketken” bir yahxi yeziqni taxlap, yene qaytidin “yengi yeziq” ni terildurgenning nime ehmiyiti?!” dep qarixi mumkin. Yeziq peqet bir hil xekil, uni tilning ornigha dessitip turup, qinimiz, dinimiz, orp-aditimiz, pis’hikimiz we tarihimizgha baghlap qoymasliq kerek dep qaraymen. Yeziqimiz bizning til, ucur-alqe ehtiyamizgha maslaxqan halda ozgirip, tereqqi qilip mingixi normal ehwal. Tarihimizdimu buninggha ait misallar kop. Ejdatlirimiz herhil yeziqlarni ijad qilip yaki baxqilarning yeziqini biwaste yaki ozgertip qobul qilip kelgen iken, hazir biz yene zamanning ehtiyaji bilen bu qeyin yolni tallaxqa mejbur bolmaqtimiz. Bu diginim tilni ehtiyajgha asasen tohtimastin ozgertip mengix toghra digenlik emes. Eger ilgirikidek “pat-pat” yeziq islahati elip beriwersek, eksice mediniyet-maarip we baxqa jehetlerde kop awariciliq we zor keynige cekinixni kelturup ciqirixi turghanla gep. Ilgiri burnimizghimu kop su kirgen. Lekin, nowettiki “yeziq islahati” ning bizge elip kelidighan “menpe’eti”bilen “ziyini”ni millitimizning yeraq kelgusige birlexturup “dengsep” baqsaq, uning kelguside elip kelidighan “menpe’eti” bilen “ziyini”ni hes qilix mumkin. Hazirqi kompyuter tor sestimisini asas qilghan ucur-alaqe dunyasigha tezdin maslixiwilix ucun, Erep yezighini asas qilghan kona yeziqimizni ozgertmisek, helqaraliq ucur tor sestimisida yeziqimizning ceklimisige ucrap, peydin-pey nahayiti qolaysiz ehwalda cuxup qalimiz. Xunga uni qance tez ozgertiwalsaq xunce yahxi. Ucur miqdari xiddet bilen exiwatqan bubunki kunda ozgertmey, eksice kecikip ucur miqdari necce hesse artip ketkende uni oxgertimiz disek tehimu awariciliqqa ucratmiz. Lekin, waqtni utux bilen birge, uni ozgertkendimu hapila-xapila bir necce hepte icide, bir qance erbab, mutehesis we puqraning muzakirisige asasenla bikitmestin, belki uni ixletkuci keng helq ammisining az-tola pikrini alghan halda, ahirida mutehesisler kengixip, kelgusi bir (+necce) esirning tereqqiyatini aldin perez qilghan asasta oyluxup bikitse, coqum “pat-pat” yuz beriwatqan “yeziq islahiti” awariciliqini yoqitip, millitimiznig mediniy-maarip tereqqiyating kompyuter ucur dunyasining turtkiside dawalghusiz, uzluksiz rawajlinixi ucun heqiqi tohpe qoxalaydighan turaqliq, uniwersal, birlikke kelgen yeziq sestimisining wujutqa kilixige ixinimen. Xunga bu qetim coqum nahayiti mes’uliyetcanliq we ehtiyatcanliq bilen, yeraq kelgusini kozde tutqan asata ozgertken durus dep qaraymen. Yeziq islihati baxqa islahatlargha ohxaxmaydu, hazirqi zenjirsiman yuquri sur’etlik, yuquri seghimliq ucur dewride uni bir qetim ozgertip elan qilghandin keyin yene ilgiridek “pat-pat tuzex” nahayiti muxkil. Qayta tuzex ucun kurminglighan ucurlarni bir-birlep ongxaxqa toghra kelixi eniq turghan gep. Xunga muxu nuqtini yahxi oylixip, puhta kengixip, eng muwapiq nus’ha ciqqan haman uni biraqla bekitiwetken eqilge muwapiq. Yeziq islahati jehette conglarning tejribe-sawaqlirimiz yaxlardin kop bolixi mumkin, lekin hazir komputerni ixlitiwatqanlarning sani pexqedemlerdin kop yuqiri bolixi mumkin. Xung yaxlarning pikrinimu koprek anglax ziyanliq emes. Eyni waqitta ejdatlirimiz Uyghur kona yeziqini eyni waqttiki diniy orup-adet we jughrapi we ijtimai alaqe ehtiyajini aldinqi orun’gha qoyghan asasta, eyni waqttiki dunya mediniyet sehipisining asasliq terkibidin beri bolghan ereplerning yeziqidin ozgertip qobul qilgan iken, keyin uni “epsiz” korup derhal Henzuce pinyinni asas qilghan“Uyghur Yengi Yeziqi” gha ozgertiwalduq. Yene buningda mesile bar dep qarap eslidiki kona yeziq nus’hisigha kocuwaptuq. Belkim eyni waqtta komputer hazirqidek omumlaxqan bolsa, “conglirimiz” biz ucun “qayta islah qilix” hajetsiz, “esir halqiyalaydighan” bir turaqliq yeziqni bekitip bergen bolar idi. Xundaq bolghanda, belkim hazirqidek yeziq ozgertix awariciliqidin hali bolupmu qalar iduq. Qisqisi, yeziq ozgertix gerce waqtince biz bir ewlatqa nurghun awariciliqlarni elip kelsimu, lekin yeraq kelguside kiyinki ewlatlargha menpe’eti tigip qalsa yahxi ix emesmu.. Ozimiznila oymay, keyinki ewlatlarghimu az-tola “menpe’et” qalduruxni oylaxni , bugunnila oylimay yeraq kelgusinimu oylaxni ugunup qoysaq nime digen yahxi.

2. “Uyghur Kompyuter Yeziqi”ni qaysi hil amillarni asas qilghan halda xekildurgen muwapiq digen mesilige qarita xehsi kozqarixim: Mening hes qiliximce “Uyghur Kompyuter Yeziqi”digende, yengi bir yeziq xeklini ijat qilix bolmastin belki, kompyuter konupka tahtisida mewjut boluqluq 26 hil Latince heriptin paydilinip, oz tilimizni komputergha rawan hem tez kirguzeleydighan, puqralarmu tez qobul qilalaydighan, hem dunyaning halighan yeride, halighan bir adettiki komputer muhitida, alahide yumxaq detal muhitigha tayanmayla eniq oquyalaydighan, yazalaydighan we torlixalaydighan yeziq xeklini tallap we qoraxturup ciqixqu deymen. Xunga buningda her hil lahilerni birqur silixturup, munazire qilip, tehimu kop kixilerning pikrini alghan halda bekitsek hatalaxmaymiz dep qaraymen. Hergiz yene puxayman qilidighan ix ciqmisun. Mening xehsen arzuyumce bolghanda, eger mumkin bolsa kompyuter konupka tahtisidiki 26 latin heripidinla paydilinip uyghur tilini biwaste ipadilex mumkin bolsa nahayiti konguldikidek yahxi ix bolatti. Xundaq bolghanda bizge ohxax qet’elde turiwatqan Uyghurlarning oz-ara internet alaqimizghimu qolaylixatti. Lekin, nowettiki tilxunas we kompyuter mutehesislirining analizisi boyice eytqanda, bu ance “mumkin emes” ohxaydu. Mesilen, KUY ni tallighanda, 82% (IPA)+15%(helqning kongli)+3%(hetning guzelliki) dep bekitiptu, buni sel baxqice bekitixke zadi bolmasmu? Uyghurlarningmu Helqaraliq orbitigha maslixix ucun IPA ni koprek asas qilghanlighini toghra cuxinixke bolidu, lekin yene towendiki mesililernimu oylixip baqqili bolmasmu:

“Hetni kompyuter het tahtisidin tez urup kirguzuxke mumkin bolux; hetning omumi seghimcanliqi imkanqeder kiqik bolux; tez, rawan oqughili bolux; adettiki komputer fontliridimu biwaste oqughili bolux hem alahide kompyuter muhitini telep qilmasliq; yazghandimu tez yazghili bolux;” digen’ge ohxax mesililer bizge ohxax adettiki yeziq ixletkuciler ucun eytqanda yuquriqi IPA, guzellik digenlerdin tehimu muhimdek korunidu. IPA gha mas kelgen teqdirdimu, qollinixqa mas kelmise bikar. Elwette, yuqarqi mesililerni mutihesislirimiz coqum etrapliq oylan’ghan bolixi mumkin.



KUY digen lahini desliwide korgende heli orunluqtek hes qilghan idim, lekin yeqindin beri UKY de yezilghan e-maillerning kopiyixige egixip, biraz rayim yenixqa baxlidi. Buningdiki sewep, UKY da yezilghan hetlerni eniq oquyalmay nahayiti qiyniliwatimen. Coqisida “tajisi” bar herplerni toluq oqux ucun, font, code digenlerni necce qetim tengxexke toghra keliwatidu. Xundaqtimu yenila toluq ipadilenmeydiken. IUY deslepte wujutqa kelgende, uni qollinix nahayiti qolayliq bolghan idi. Lekin u “bir tawuxqa bir herp” digen pirinsipqa uyghun emes dep qarilip, bu qetimqi munaziridin mehrum qilin’ghandek qilidu. Mesilen, towendikiler mening konkiritniy qaraxlirim, eger orunluq terepliri bolsa paydilinarsiler:



(1) ä (“Ketmen”diki “e”):“Ketmen”diki “e” bilen “eyiq” tiki “e” ning tilimizdiki ixlitilix qetim sanini kozde tutsaq, aldinqisi keyinkisidin helila kop, xunga yazghandimu, het urghandimu, oqughandimu waqtimizni alidighan heliqi ikki cektlik “taj”ni “a” ning ustige qondurup, “ketmen”tiki “e” ni ipadiligice, uni biwaste addila qilip “e” bilen ipadilep, eksice ixlitilix qetim sani nisbiy az bolghan “eyiq” tiki “e”ge “taj” keyguzimizmu(ë,é,è) yaki imkan bolsa tajsiz qox herp bilen ipadileymizmu, ixqilip baxqa usulni oylixip baqsaq bolmamdu? Bu herp beri-bir az ixlitilgecke, “khoxma herp” bilen ipadilisekmu yaki “taj”kiyguzup qoysaqmu kop awariciliq elip kelmesliki mumkin. Eger “a” ning ustige ikki cikt qisturup“ketmen”tiki “e” ni ipadilisek, bu herpning ixlitilix qetim sani bekla yuquri bolghacqa, het kirguzux, yezixqa waqt ketidiken, hem qox cektlerning koplikidin hetning guzelliki we uni oquxqimu tesir yetidiken. Bu belkin IPA qanuniyitige mas kelmeydu diyixinglar mumkin, mas kelmise nime boptu? Uni ixletkuci Uyghur helqighe qolayliq bolsa yahxi ix emesmu? Silerning IPA ni koprek asas qilghininglarmu yahxi ix, bu bizning bundin keyinki helq’araliq orbitigha kiriximizge qolayliq bolixi mumkin. Lekin emiliy omumlaxturux we paydilinixni kozde tutqanda, bizge ohxax “Uyghur Yengi Yeziqi” bilen sawati ciqqan kixiler bilen Hezuce pinyin sawati bar kixilernimu oylaxsaq yahximikin deymen. Mesilen, “Uyghur Yengi Yeziqi”bilen sawati ciqqanlar, daim “sh”ni “x” dep, “c”ni “q”dep konup qalghacqa, buni ozgertiwelixqa melum waqt ketkudek.

(2) zh:“zh” ning ixlitilixi ance muwapiq emestek hes qildim. Hetning guzelliki we ixlitilix qetim sani jehettin eytqanda belkim muxundaq bolsimu kop mesile tughdurmasliqi mumkin. Lekin Henzu tilidiki pinyin herpler bilen asanla toqunux kelturup ciqirixi mumkin. Henzu tili Xinjiang xaraitida biz ugenmisek bolmaydighan hokumet tili bolghacqa, bu mesilige nisbeten obektip qarimisaq bolmaydu. Biz Zhongguoning Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonida digen jayida hayat yaxaydikenmiz, Henzu tili bilen herkuni ucrixip, uni anglap, sozlep, oqup turmisaq, uni ugenmisek kunimiz tes, bu emiliy realliq. Del muxu Henzu tilida bizning UKY diki“zh” heripi bilen qerixqandek, “zh” heripi nahayiti kop ucraydu. Alayluq, yer isimliridin Zhongguo, Guangzhou, Zhengzhou; adem isimliridin Zhu Rongji digenlergege ohxax. Bu hil yer we adem isimlirini ixletkende, daim oylimastinla eslidiki penyin halite boyice yezip taxlax ehtimalliqimiz nahayiti yuquri, bolupmu Henzu tili sawati barlarning kopuncisi xundaq yezixqa konup ketken, xunga Henzucidiki “zh” bilen KUY diki “zh” ning otturisida nahayiti asanla toqunux kelip ciqixi ehtimalgha nahayiti yeqin. Bu Henzuce ugunuxkimu zor tesir korsitidu. Uning ustige Henzuciki bir qisim dangliq yer we adem isimliri En’gliz tilidimu eslidi penyin boyice “zh” bilen elin’ghan misalarmu kop ucraydu, bu En’gliz tili ugunidighan we ixlitidighanlarghimu melum derijide qolaysizliq elip kelidu. Dimek, KUY diki “zh” het guzelliki jehettin siler eytqandek melum asasi bolsimu (qoxma herplerning hemmisi “h” bilen ahirlixix), lekin bundin keyin Hanzu tili we En’gliz tili bilen bolghan “bardi-keldi”jeryanida azdur-koptur “qalaymiqanciliq” elip kilixi mumkin. Xunga muxularni kozde tutup, uni “zj” bilen ipadilemduq yaki baxqa xekilde ipadilemduq, bir oylixip baqsaq. “zj” ning tilimizda qollinix qetim sani nahayiti az bolghacqa, “guzellik”ke kop tesir korsitip ketelmes digen oydimen.

(3) c, v: Bu ikki herpni KUY gha qoxup qoysaq artuqqiliq qilmaydu. Gerce ijtimai penciler ularning rolini ance toluq bilip ketmisimu, tebi’i pende ular kop ixlitilidu. Hec bolmighanda qoxumce qilip bolsimu qoxup qoysaq, zeyini tegmeydu. Bu ikki herpni cet’el tilidin qobul qilin’ghan qisqartilma herpler, matimatika, fizika, hemiye, biologiyege ohxax sahalerde nahayiti kop qollinimiz. Mesilen, telewizor we metbuatlardin daim daim CCTV, BBC, CHN digen’ge ohxax ibarilerni kop ucritimiz. Tebi’i pende cm, v, volt, a=b+c, genni tuzguci organic birlik ATGC, metbuatlarda herhil nersilerni, 1-, 2-, 3- dep nincigha tezghandin baxqa daim a),b),c) dep nincigha tezix usulimu nahayiti kop ucraydu. Bu ikki herpni ugunup qoysaq, yuqarqidek tebi’i pen we baxqa sahelerde emiliy qollinix qimmiti bolupla qalmastin, belki Henzu tili (“c”) we En’gliz tili (“c”, “v”) uguniximizdimu paydisi bar. Dimek bu ikki herp bizni ilim-pen dunyasi we baxqa taxqi dunya bilen “baghlap”turuxta emiliy roli bolixi mumkin.

(4) Herpning tertiwi: Men buningda baxqilarning “Latince herp tertiwi boyice bolsun” digen pikri orunluq dep qaraymen, yeni Latince yeziqni qobul qilip, eksiqe uning tezilix tertiwini qobul qilmisaq, buning cuxendurux qeyin.

(5) sh: bu herpke nisbeten nime disek bolur? Bir qaraxqa muwapiqtek, yene bir qaraxqa qamlaxmighandek qilidu. “sh”ning tilimizda ixlitilix qetim sani jehettin eytqanda, uni “jupti”din ayrip“taq” qoyalighan bolsaq, het urux, het yezix sur’itige kapaletlik qilip, hetning seghimcanliqini kemeytixte kop ehmiyiti bolar ikentuq. Mana qaranglar, muxu hetnimu “sh” ning ornigha “x” ni urup yezilmighan bolsa bir “dastan”gha aylinip qalmasmidi? “x” bilen yezilsa, het nahyiti ihcam, korkem korinidu hem yezix we oquxqimu qolayliq. Meningqe kixilirimizmu “x”ni “sh”ornida ixlitixke konup ketken. Eger uni “h” (helq) ornida ixletsek, buninghga konux ucunmu heli waqt ketidu. “X”ni “sh” bilen ipadilisek “Xinjiang” digen’ge ohaxax Uyghurce we En’glizce tillirigha singip ketken adris, wiwiska, tor bet adrisi qatarliqlarni ozgertimiz. Mendek “Uyghur Yengi Yeziqi” bilen sawati ciqqanlar muxuninggha konup ketiptuq. Lekin bizge ohxax bir turkum kixilerning sobiktip qarixi we arzusi emes, belki omumning menpeeti we millitimizning kelgusini nezerde tutqan halda tallighan muwapiq. Eger birlikke kelgen yeziq wujutqa kelse hemmimiz xuni uginiximiz kerek. Qeni qaldisini til mutehesisliri ozliri“yeziq guzelliki”, “yeziq seghimcanliqi”, “adetlinix”,“oqux-yezix qolayliqlingi”, komputerda ixlitilix qolayliqliqi” we “IPA” digen amillarning qaysisisining igelligen salmiqining muhim ikenlikini oyluxup, baxqilardinmu piker alghan asasta eng muwapiq dep qaralghan lahiyini otturigha qoyalaydighanlighigha ixinimen we xundaq bolixini arzu qilimen.

Kecurunglar, heddidin ziyade kop yeziwettim. Yeziq ozgertix mesilisi nahayiti muhim mesile turuqluq, birnecce on adem bir necce hepte icide uni bekitip yuqurigha yolliwetmise bolghan jiddi hem acqucluq peytke kilip qalghanlighini uqup, derhal ozumning xehsi koz qariximni sozlep beqix toghra taptim. Xundaqtimu, pat yeqinda coqum birlikke kelgen uniwersal yeziqimizning wujutqa kelidighanliqigha ixinimen.

Kopcilikning zirikmey oqughanliqigha kop rehmet.

Alim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.